Prend BUZHALA: Novela " Ulërima e ujqërve", e autorit Kujtim STOJKU

 

KONTEKSTUALIZIMI I RRËFIMIT ETNIK DHE HISTORIK

Çka po ndodh me etninë tonë?

Ky është shqetësimi kryesor që e preokupon autorin Kujtim Stojku te novela e tij "Ulërimat e ujqërve".

Në fakt, këtë shqetësim ai e shpalos përmes personazhit të Sadush Breshnikut, i cili ka vuajtur plagën e mërgimit në Greqi, Itali, Gjermani e Angli, dhe vendos për të mos shkuar më në emigrim. Kjo shpalosje ndodh në dy nivele rrëfimi: nga vizita në vendlindje, në Gollobordë, në shtëpinë mikpritëse të Selman Malit dhe në Tiranë, po ashtu në shtëpinë mikpritëse të historianit ushtarak Ridvan Skënderi. Kur i bie në fund novelës, të duket se personazhi-autor dëshiron ta lajë një borxh ndaj vendlindjes; ta shkruajë një himn etnik në prozë kushtuar bukurive të vendlindjes, traditave shpirtërore e materiale, legjendave, historisë dhe qëndresës së kësaj ane.

1. Referencat narrative- tematike

Po përse ulërimë ujqërish?

Na duket sikur autori do të merret me këta ujq bjeshkësh, në mos me anë të alegorizimeve të tyre, si ndodh te proza e Ridvan Dibrës (“Tërbimi”, roman 2000) apo Zyhdi Moravës ( “Ujku i natës së fundit” 1996). Mund të kujtohen dhe prozat e Xhek Londonit me këtë tematikë.

Por këtu ndodh ndryshe. Kësisoj, në fillim, përmes pasazhesh të përshkrimit të maleve të Dibrës, na shfaqet ky paralelizëm përshkrues-figurativ:

“Banorët e faunës së kësaj lugine ishin kafshët e egra si: ujku, ariu, shqardhi, dhelpra, derri i egër, dhia e egër etj. Gjatë muajve të dimrit kjo luginë oshëtinte nga ulërima e zogorisë së ujqërve të uritur, që nëse të zinin, të copëtonin pa mëshirë. ”

Por jo, ulërima e tillë tashmë ka zbritur në mesin e njerëzve, të shitur si dijetarë e që duan ta zhbëjnë etninë dhe historinë tonë. Të duket sikur këto ulërima zhbërëse janë shtuar në lukuni të shumta. Dhe cili është karakteri i tyre e qëllimi i tyre, këtë na e thotë autori përmes gojës së personazhit të historianit ushtarak:

“Sa keq që jemi katandisur kështu sot, ku disa, për ca zhele ndërrojnë identitetin, gjyshin dhe stërgjyshin. Ngrihen dhe hedhin baltë me sa munden, vetën e vetëm për interesat e tyre vetjake. Sepse ndryshe kjo nuk ka si shpjegohet. Por u duhet thënë me plot gojën: Ju o kalemxhinj të pështirë ngriheni dhe mohoni atë histori të dhimbshme dhe të  lavdishme të të parëve tuaj dhe mbyllni sytë duke rënë  në grackën e përgatitur me kujdes nga Grekët dhe Sllavët, si ai miu që bie në çark duke shpresuar që të hajë djathin e vendosur mbi të. ”

(. . . )

“Këta sahan lëpirës duan të sajojnë një histori të rreme duke shkruar një mal me gënjeshtra. Historia e Gollobordës nuk mund të merret e veçuar nga ajo e popullit shqiptar. Ne më poshtë shohim, se si pas vdekjes së Skënderbeut gollobordasit e Dibrës nuk e pushuan luftën asnjëherë për liri dhe pavarësi duke nxjerrë figura të tjera të shquara. ”

Se edhe koha e sotme i ka idealistët e vet që e ngrenë zërin, është dhe një subjekt-pasazh tjetër, ku jepet kujtim-homazhi i historianit të mësipërm (Rakip Sinani), shpaloset ky koment narrativ:

“Këtu Ridvani kujtoi se si e kishte njohur këtë historian të papërkulshëm në punën e tij shkencore. Ai punoi pa u lodhur edhe kur doli në pension. Me gjithë peshën e viteve në supe në këtë kohë ku ulërimat e ujqërve oshtinin, ai nuk u tremb, por e publikoi veprën e tij. I shkreti historian, librin që botoi e mbante me vete dhe kur takohej me njerëz ua dhuronte në fshehtësi. E dhuronte në fshehtësi sepse e kishin kërcënuar dhe e ndiqnin shërbimet sekrete sllave. Ridvani kishte pasur lidhje të gjata me të dhe kishin diskutuar me qindra herë rreth këtyre problemeve. ”

Sado që proza nuk i jep llogari fakteve historike, etnografike, gjeografike apo nga fushat tjera të jetës reale e shoqërore (letërsia është fiction, imagjinatë krijuese), megjithatë referencat përshkruese, rrëfimore e zhdrivilluese janë të qarta e konkrete: me toponimet e tashme e historike të këtyre anëve të Dibrës, me personazhin e njohur të historisë ushtarake, me artikujt e shkrimet diskursive të autorit kushtuar kësaj problematike (kujto shkrimin “Golloborda është shqiptare -Fakte Historike në lidhje me origjinën e qytetarëve të Gollobordës”).

Mbase është dhe një homazh për historianin ushtarak që nuk jeton më, Rakip Sinanin (për të cilin autori ka një shkrim së paku informues), i cili ka shkruar dhjetëra studime monografike historike kushtuar kësaj ane, si: Betejat e Skënderbeut, Kujtime historike, Dibra dhe dibranët në faqen e historisë, Kështjellat në vitet 1443-1468, Kryengritja e armatosur e dhjetorit 1924 (Lufta në kalanë e Dodës dhe Peshkopi), Lufta e Penestëve me Maqedonët 169 p. e. s, Lufta e Penestëve me romakët, Kryengritja e Dibrës në shkurt të vitit 1714, Nëntë Malet e Dibrës gjatë sundimit osman, Një vështrim gjeografik: Treva e Dibrës, Kështjellat e Dibrës: fortifikatat mbrojtëse, Beteja e Pollogut 22 prill 1453, Beteja e Ursarës në Itali, tetor 1461, Beteja e grykës së Radikës, Kryengritja e Dibrës në gjysmën e shek XVI, Tri betejat e Skëndërbeut në Dibër, Ata ishin nga Dibra, Zeja e armëtarisë gjatë shekujve XV-XIX, Shfaqje të diglosisë dhe bilinguizmit në Maqedoni etj.

Dhe janë pikërisht titujt e këtyre veprave që bëhen edhe punkte tematike në këtë novelë, sikundër janë: përshkrimet novelistike-toponomastike gjeo-hapësinore e etnografike-arkeologjike (të duket sikur po lexon poemën e Naim Frashërit “Bagëti e Bujqësi”, apo veprën e Gjeçovit “Agimet e gjytetnis”), betejat e Skënderbeut, kështjellat në këto anë, kryengritjet e armatosura nën sundues të huaj, që nga dinastitë sllave, otomane e deri te fashistët, shpalime etnografike e zakonesh të fejesës, martesës, dasmës, lojërave popullore, çështje të diglosisë etj. Në këtë mënyrë, ne lexojmë dhe paradigmën tematike të letërsisë sonë të traditës për qenien tonë e për identitetin tonë të lashtë, .

Dhe gjithë kjo lëndë kaq e gjerë, e përqendruar në dy vendndodhje të personazhit, kondensohet përmes një gërshetimi interesant të rrëfimit me komentin, të imagjinatës përshkruese me faktet historike, të bisedës së drejtpërdrejtë që merr trajtën e një ligjërate historike, një homazhi, një kujtese apo një malli për ato vende (“Ai seç kishte disa ndjesi që as vet nuk dinte t’i shpjegonte, disa ndijime, midis ankthit dhe mallit. Jo, jo, as ankth nuk ishte. Ajo ishte krejt një ndjenjë tjetër, e papritur, e pazakonshme. ”)

2. Përqasje dhe pikëzime:

Perspektiva e lexuesit dhe perspektiva kulturore

Përmes kësaj novele autori dëshiron ta spikasë dhe një vlerë tjetër: që ajo të lexohet, perceptohet dhe nga lexuesit e thjeshtë e brezat e rinj. Që ata të mos mashtrohen nga këto ulërima ujqërish që shesin shpirtin e tyre për ta zhbërë identitetin kombëtar. Dhe qendrat e interesimeve për këtë zhbërje, sa vijnë nga qarqe të organizatave të jashtme që veprojnë në trojet shqiptare, aq edhe nga qarqe pseudo-shkencore e imperialiste të vendeve sllave përreth apo prej vetë Greqisë. Mendësitë e së kaluarës së regresit historik nuk pushojnë. Tashmë ato vijnë më pamje të re, të metamorfozuar në krijimin e kalemxhinjve vendas, nëpërmes të ashtuquajturave OJQ apo mekanizmave të tjerë “demokratikë”. Kësisoj, u përpoq, që, në këtë ulërimë histerike, të zhbëhej historia e Skënderbeut, prejardhja shqiptare e identiteti i tyre etnik.

Autori, prandaj, nuk pikësynon shtresime të ndërliqshme kompozicionale-narrative, nuk pretendon që ngërthejë labirinte a stilizime të procedimit modern a postmodern. Ai nuk merret as me rekonstruktimin e historisë, miteve a legjendave, as nuk jepet pas kanuneve letrare të këtyre rrymimeve moderne, por me dekonstruktimin e të pavërtetave të pretendimeve pseudo-shkencore sllave sot, për të vërtetën e etnisë sonë. Ai rrëfen nga perspektiva e një emigranti të kthyer në vendlindje, për ta pasur vatrën e tij, shtëpinë e tij, dhe jo të jetë i humbur në shtëpi të huaj; kurse autori e mobilizon “në mënyrë të vjetër” poetikën e shpalosjeve artistike rigjallëruese të kësaj qenieje. Duke shqyrtuar rrënjët gjeografike, historike, etnografike e mitologjike, autori i kontekstualizon këto ngjarje si antitezë ndaj ulërimës a ndaj shpirtshiturve, zhbërësve të identitetit. Ky rrëfim sa etnografik aq edhe historik,  fokusohet kësisoj, me qëllimin për ta përfshirë në këtë letërsi antitetike nacionale perspektivën e lexuesit të sotëm, që po e bjerr qenien e tij rrugëve të botës dhe vatrave të huaja.

Për të ka mjaftuar që ta dhurojë dashurinë e tij, në formë të një rrëfimi konkret, për Gollobordën e rajonet e Dibrës, prej nga vjen ai. Së këndejmi, ka një shpalim gjithë pasion për këngët (citohen shpesh vargjet e tyre, për ta ilustruar një ngjarje historike a një traditë zakonore), janë një homazh i bukur për trashëgiminë, autoktoninë dhe kujtimin e gjyshërve e të stërgjyshërve, një kërkim gjithë pasion për lidhjet më të rëndësishme me të kaluarën dhe identitetin, me larminë e veshjeve, këngëve, valleve, lojërave, miteve, legjendave. . . Kësisoj, novela ngërthen dhe shtresën e saj të rrëfimit etnografik, pamje që jepen me imazhe romantizuese dhe me dendësi rrëfimi. Nuk është e habitshme pse në këso momentesh ka dhe pikëzime të traditës së mikpritjes (në shtëpinë e Skënder Malit në fshat dhe atë të historianit ushtarak në Tiranë).

Nga ana tjetër, letërsia e tillë ka dhe një qëllim tjetër fisnik: për të ringjallur njohjet për vetveten, për t’ia dhënë botës pamjen e diversitetit tonë kulturor, etnik e historik . nga ana tjetër, novela spikat dhe perspektivën kulturore e socio-politike (raportet letërsi-globalizëm) në hapësirat globale (ta kujtojmë Weltliteratur të Gëtes) e deri te fryma globaliste e Anderson (2006) që e përkufizon kombin si “bashkësi e imagjinuar”.

Novela të nxit të meditosh dhe për një raport tjetër, të letërsisë me kombin, koherencës së kombit kundruall zërave ulëritës. Sidomos për shqiptarët si “komb i panjohur”, mu ashtu sikundër i jep zë dhe narratori i veprës një ideologeme të tillë:

“Mos vallë jemi fajtorë sepse jemi më të vjetrit në Ballkan? Ne njihemi për traditat tona bujare dhe mikpritëse, ne asnjëherë në histori nuk kemi qenë rrezik për të tjerët dhe për fqinjët tanë. ”

Do theksuar, po ashtu, se autori nuk jepet as pas një poetike mbizotëruese metropolitane, sikundër mund të lexojmë me bollëk edhe letërsinë e tillë të përkthyer, e cila i mbulon gjurmët e dhunës e të luftës për pushtet e që zhvillohet brenda botës letrare gjeopolitike. Një rrëfim dhe gjuhë që e perceptojnë të gjithë dhe u drejtohet të gjithëve, është dhe një komunikim që ligjëron me gjuhë njerëzore universale për të vërtetën tënde. Dhe këtë përgjigje ai e jep përmes fenomenit të diglosisë a dygjuhësisë, e cila universalizohet nga globalistët, por e merr përgjigjen e qartë shqipatre nga novela “Ulërima e ujqërve”.

E pra, zërat ulëritës janë të shumët e të ndryshëm, vijnë nga burime të ndryshme, herë me qëllime mbase përafrimi, por edhe me qëllime hileqare. Na ka rastisur të lexojmë dhe vepra të tilla, ku jepet jehonë idesë së  asimilimit e të tëhuajësimit, për t’i zbutur “dallimet” mes kombesh, për të trajtuar tema uni
versale (personazhet shqiptarë a të huaj enden metropoleve, me fokus një tel dashurie, apo policore-kriminalistike, si te Dan Braun), kurse novela e Kujtim Stojkut shkon në kahe të kundërt: ajo spikat narracionin jokonformist e atdhetar.

Prend BUZHALA