NJË SHKRIMTAR I KËRKOI DORËHEQJEN XHELIL GJONIT(Dhe ngjarje që ndërthuren)
Po, edhe në realitetin e sotëm e tillë më ka mbetur ajo tërheqja misterioze... Herë-herë, më vjen të mbath kundrat e reja, të vë një kravatë të zezë dhe, me një qiri dylli në dorë, t’ju trokas në derë ca partiakëve e funksionarëve të rangut të lartë: “Tak-tak!” “Kush je?” “Një shërbëtor shpirtrash.” “E me çfarë kumti vjen?” “Vij që t’ju kërkoj dorëheqjen...” Vetëm për një gjë s’e kam ndarë mendjen ende, kur dhe cila do të jetë dera e parë, ku do të trokas.
1
Një pasdite, po kaloja në brinjë të Shallvareve me time shoqe dhe shkrimtaren Luljeta Dano, kur shoh përballë zotin Xhelil Gjoni. Sikur e ndieva se, pas shumë e shumë vitesh, kishte diçka për të më thënë dhe të dy biseduam më këmbë. Mbaj mend se më përmendi një intervistë, që do të botohej të nesërmen. Dhe më bëri me dije për një hollësi, tha se kishte pohuar që “një miku im më kërkoi dorëheqjen”.
Të nesërmen nuk di sesi më doli nga mendja dhe nuk e mora gazetën a revistën. Mirëpo formulimin se një mik ia pati kërkuar dorëheqjen, nuk e harrova. Xhelil Gjoni kishte qenë një nga partiakët e lartë gjatë regjimit komunist, por kishte bërë karrierë për pak vite edhe në pluralizëm, duke u zgjedhur deputet i Partisë Socialiste.
Në pozitën e një lexuesi neutral lindnin disa pyetje. Kush ishte njeriu që ia kërkoi dorëheqjen? Meqë cilësohej si mik, cili ka qenë rrethi miqësor i zotit Gjoni? A ishte më e mundshme që kërkuesi të ishte një kolegu i tij, funksionar i lartë partiak apo funksionar i lartë i shtetit? Për çfarë shkaku nuk përmendej me emër? Duke e lënë anonim, protagonisti i bënte nder vetes, ia bënte atij tjetrit, apo thjesht ishte një boshllëk memoristik? Nëse ishte i tillë, dashje pa dashje, a nuk ndillte më tepër mister për lexuesin, pasi anonimati ia kalon në enigma nominales? E prapë, cilës periudhë i përkiste kërkesa për dorëheqje, asaj të monizmit apo të pluralizmit?
Të gjitha përgjigjet e këtyre pyetjeve i dija, ma kishte sjellë jeta t’i dija. Për këtë ishte i bindur edhe vetë autori i intervistës, prandaj gjatë takimit nuk e zgjati me hollësira, vetëm më kumtoi pohimin: një miku im më kërkoi dorëheqjen. Por meqë zoti Gjoni nuk kishte ngurruar ta bënte publike “diçiturën”, pse ishte retushuar vetë fotoja? A nuk ia vlenin për lexuesin faktet e panjohura dhe ftillimet e ngjarjes? Prej thatësirës së vet, një pohim kalimthi mbetet i pamjaftueshëm, ndërsa rrëfimi e rikrijon dhe e dëshmon tablonë.
Kështu, m’u duk sikur rrethanat më kishin vënë vetiu para detyrimit për të rrëfyer.
Një pasdite, po kaloja në brinjë të Shallvareve me time shoqe dhe shkrimtaren Luljeta Dano, kur shoh përballë zotin Xhelil Gjoni. Sikur e ndieva se, pas shumë e shumë vitesh, kishte diçka për të më thënë dhe të dy biseduam më këmbë. Mbaj mend se më përmendi një intervistë, që do të botohej të nesërmen. Dhe më bëri me dije për një hollësi, tha se kishte pohuar që “një miku im më kërkoi dorëheqjen”.
Të nesërmen nuk di sesi më doli nga mendja dhe nuk e mora gazetën a revistën. Mirëpo formulimin se një mik ia pati kërkuar dorëheqjen, nuk e harrova. Xhelil Gjoni kishte qenë një nga partiakët e lartë gjatë regjimit komunist, por kishte bërë karrierë për pak vite edhe në pluralizëm, duke u zgjedhur deputet i Partisë Socialiste.
Në pozitën e një lexuesi neutral lindnin disa pyetje. Kush ishte njeriu që ia kërkoi dorëheqjen? Meqë cilësohej si mik, cili ka qenë rrethi miqësor i zotit Gjoni? A ishte më e mundshme që kërkuesi të ishte një kolegu i tij, funksionar i lartë partiak apo funksionar i lartë i shtetit? Për çfarë shkaku nuk përmendej me emër? Duke e lënë anonim, protagonisti i bënte nder vetes, ia bënte atij tjetrit, apo thjesht ishte një boshllëk memoristik? Nëse ishte i tillë, dashje pa dashje, a nuk ndillte më tepër mister për lexuesin, pasi anonimati ia kalon në enigma nominales? E prapë, cilës periudhë i përkiste kërkesa për dorëheqje, asaj të monizmit apo të pluralizmit?
Të gjitha përgjigjet e këtyre pyetjeve i dija, ma kishte sjellë jeta t’i dija. Për këtë ishte i bindur edhe vetë autori i intervistës, prandaj gjatë takimit nuk e zgjati me hollësira, vetëm më kumtoi pohimin: një miku im më kërkoi dorëheqjen. Por meqë zoti Gjoni nuk kishte ngurruar ta bënte publike “diçiturën”, pse ishte retushuar vetë fotoja? A nuk ia vlenin për lexuesin faktet e panjohura dhe ftillimet e ngjarjes? Prej thatësirës së vet, një pohim kalimthi mbetet i pamjaftueshëm, ndërsa rrëfimi e rikrijon dhe e dëshmon tablonë.
Kështu, m’u duk sikur rrethanat më kishin vënë vetiu para detyrimit për të rrëfyer.
2
Emrin e Xhelil Gjonit e kisha dëgjuar qyshkur punoja në Kukës. Fakti që ishte kryeredaktor i “Zërit të popullit” i jepte peshë e personalitet. Një shoku im nga fshati Buzëmadhe, i cili ishte korrespondent vullnetar i shtypit, sa herë përmendej emri i Xhelilit, kushedi pse i shkundte krahët deri në sqetulla dhe, duke fërkuar shuplakat si për të hequr nga trupi ca mornica, thoshte: “Është burrë i zoti, pasha sytë e ballit, është taravol Xhelil Gjoni, të shkulë!”
Pasi isha transferuar në Tiranë (isha emëruar në Kukës në shtator 1968 dhe kisha qëndruar deri në janar 1977), ndonëse nuk e kisha takuar ndonjëherë drejtpërdrejt, autoriteti i tij ndihej në Lidhjen e Shkrimtarëve si prani në mungesë. Siç ndihej edhe më gjerë, në rrethet intelektuale të kryeqytetit. Mbaj mend se ajami i disave shprehej me fjalët: “Dje kam takuar shokun Xhelil!” Pa le pastaj ngazëllimin: “Dje piva kafe me shokun Xhelil!” Sipas tyre, për ne të tjerët kjo nënkuptonte: Vëth në vesh, babëlok, i kam shpatullat e ngrohta unë! Dhe vërtet, ta kishe mik Xhelil Gjonin, anëtarin potent të Komitetit Qendror, i cili tashmë ishte bërë edhe sekretar i komitetit të partisë për Tiranën, patjetër ishe më i mbrojtur, prandaj ky afrim ishte gjerësisht i lakmueshëm. Marrëdhënit me disa shkrimtarë e artistë, zoti Gjoni i ka dëshmuar vetë në një libër të tij mbas ndërrimit të sistemit. Por tabloja do të bëhej e plotë, po të kishim edhe të anasjelltën: pikëvështrimet e këtyre marrëdhënive nga shkrimtarë e artistë.
Mjerisht, ndoshta atëherë kisha mbetur ende një “gjysmë provinciali”, në kuptimin se jo vetëm kisha një rreth të mbyllur shokësh (që të gjithë të dorës sime), por bëja gjithashtu jetë të mbyllur, punë – shtëpi, shtëpi – punë dhe, doemos, në kafene ku pinim pije të forta. Shumë kemi pirë në atë kohë, pinim e “llapnim”. (Ndërkaq, nga redaktor i prozës në revistën “Nëntori”, ku pata zëvendësuar të paharrueshmin Faik Ballanca, më kishin çuar në “Drita”, madje për ca kohë s’po na sillnin as kryeredaktor.) Edhe atëherë, por sidomos më vonë, e kam menduar se cili ishte “çelësi” që më mungonte më tepër, aq sa nganjëherë dilja zbuluar e bëja “gafa”. Ky ishte informacioni. Ai lloji i veçantë i informacionit që nuk përhapet zyrtarisht, por qarkullon në qarqe që kanë lidhje me rangjet e larta. Në Lidhje e jashtë saj kishte nga ata, që i kishin këto mundësi ose përmes urave farefisnore, ose krushqive, ose klaneve e tarafeve që, si në çdo shoqëri, ishin të konsoliduara. Mua këto më mungonin. Kështu që, kur tepronte diçka për veshin tim, e kishte mësuar gjithë Tirana. Por ndoshta lidhej edhe me tipin e njeriut. Ato kohët e para, mbasi “kisha zbritur” nga malet e Kukësit në kryeqytet, teksa bisedonim një ditë në mjediset e katit të parë dhe m’u bë një pyetje, së cilës i dhashë përgjigje të menjëhershme e fare të hapur, kryeredaktori im i revistës, profesor Dalan Shapllo, m’u kthye me një si dhembsuri e keqardhje paralajmëruese: “Ah, mor Zija, ti je një Lysien!” (Pyetja: Cili është sot, sipas teje, shkrimtari ynë më i talentuar? Përgjigjja: Ismail Kadare.) Pastaj profesor Dalani buzëqeshi, duke shpjeguar se e kishte fjalën për Lysienin e Balzakut kur, plot iluzione, sapo ka zbritu në Parisin metropolitan. Mbaj mend se të pranishëm kanë qenë Hasan Petrela, Ndue Zef Toma dhe një tjetër, me gjasë Llambro Ruci.
Vite më mbrapa, më 1982, së bashku me dy redaktorë të gazetës “Drita”, bëra një udhëtim pune në Fier, Vlorë, Sarandë. Kur u kthyem, më njoftuan se më kishte kërkuar shoku Xhelil Gjoni dhe se do të lajmërohesha prapë për t’u paraqitur në zyrën e tij. Më ra e beftë kjo thirrje dhe ka gjasa që prej ndonjë bestytënie të kem nëpërdhëmbur, për hair daltë, siç thuhet në qytetin tim të lindjes, në Shkodër. Nuk vonoi dhe po atë javë, ka qenë ditë e premte, më njoftuan sërish.
Por merret me mend, nuk doli për hair.
Emrin e Xhelil Gjonit e kisha dëgjuar qyshkur punoja në Kukës. Fakti që ishte kryeredaktor i “Zërit të popullit” i jepte peshë e personalitet. Një shoku im nga fshati Buzëmadhe, i cili ishte korrespondent vullnetar i shtypit, sa herë përmendej emri i Xhelilit, kushedi pse i shkundte krahët deri në sqetulla dhe, duke fërkuar shuplakat si për të hequr nga trupi ca mornica, thoshte: “Është burrë i zoti, pasha sytë e ballit, është taravol Xhelil Gjoni, të shkulë!”
Pasi isha transferuar në Tiranë (isha emëruar në Kukës në shtator 1968 dhe kisha qëndruar deri në janar 1977), ndonëse nuk e kisha takuar ndonjëherë drejtpërdrejt, autoriteti i tij ndihej në Lidhjen e Shkrimtarëve si prani në mungesë. Siç ndihej edhe më gjerë, në rrethet intelektuale të kryeqytetit. Mbaj mend se ajami i disave shprehej me fjalët: “Dje kam takuar shokun Xhelil!” Pa le pastaj ngazëllimin: “Dje piva kafe me shokun Xhelil!” Sipas tyre, për ne të tjerët kjo nënkuptonte: Vëth në vesh, babëlok, i kam shpatullat e ngrohta unë! Dhe vërtet, ta kishe mik Xhelil Gjonin, anëtarin potent të Komitetit Qendror, i cili tashmë ishte bërë edhe sekretar i komitetit të partisë për Tiranën, patjetër ishe më i mbrojtur, prandaj ky afrim ishte gjerësisht i lakmueshëm. Marrëdhënit me disa shkrimtarë e artistë, zoti Gjoni i ka dëshmuar vetë në një libër të tij mbas ndërrimit të sistemit. Por tabloja do të bëhej e plotë, po të kishim edhe të anasjelltën: pikëvështrimet e këtyre marrëdhënive nga shkrimtarë e artistë.
Mjerisht, ndoshta atëherë kisha mbetur ende një “gjysmë provinciali”, në kuptimin se jo vetëm kisha një rreth të mbyllur shokësh (që të gjithë të dorës sime), por bëja gjithashtu jetë të mbyllur, punë – shtëpi, shtëpi – punë dhe, doemos, në kafene ku pinim pije të forta. Shumë kemi pirë në atë kohë, pinim e “llapnim”. (Ndërkaq, nga redaktor i prozës në revistën “Nëntori”, ku pata zëvendësuar të paharrueshmin Faik Ballanca, më kishin çuar në “Drita”, madje për ca kohë s’po na sillnin as kryeredaktor.) Edhe atëherë, por sidomos më vonë, e kam menduar se cili ishte “çelësi” që më mungonte më tepër, aq sa nganjëherë dilja zbuluar e bëja “gafa”. Ky ishte informacioni. Ai lloji i veçantë i informacionit që nuk përhapet zyrtarisht, por qarkullon në qarqe që kanë lidhje me rangjet e larta. Në Lidhje e jashtë saj kishte nga ata, që i kishin këto mundësi ose përmes urave farefisnore, ose krushqive, ose klaneve e tarafeve që, si në çdo shoqëri, ishin të konsoliduara. Mua këto më mungonin. Kështu që, kur tepronte diçka për veshin tim, e kishte mësuar gjithë Tirana. Por ndoshta lidhej edhe me tipin e njeriut. Ato kohët e para, mbasi “kisha zbritur” nga malet e Kukësit në kryeqytet, teksa bisedonim një ditë në mjediset e katit të parë dhe m’u bë një pyetje, së cilës i dhashë përgjigje të menjëhershme e fare të hapur, kryeredaktori im i revistës, profesor Dalan Shapllo, m’u kthye me një si dhembsuri e keqardhje paralajmëruese: “Ah, mor Zija, ti je një Lysien!” (Pyetja: Cili është sot, sipas teje, shkrimtari ynë më i talentuar? Përgjigjja: Ismail Kadare.) Pastaj profesor Dalani buzëqeshi, duke shpjeguar se e kishte fjalën për Lysienin e Balzakut kur, plot iluzione, sapo ka zbritu në Parisin metropolitan. Mbaj mend se të pranishëm kanë qenë Hasan Petrela, Ndue Zef Toma dhe një tjetër, me gjasë Llambro Ruci.
Vite më mbrapa, më 1982, së bashku me dy redaktorë të gazetës “Drita”, bëra një udhëtim pune në Fier, Vlorë, Sarandë. Kur u kthyem, më njoftuan se më kishte kërkuar shoku Xhelil Gjoni dhe se do të lajmërohesha prapë për t’u paraqitur në zyrën e tij. Më ra e beftë kjo thirrje dhe ka gjasa që prej ndonjë bestytënie të kem nëpërdhëmbur, për hair daltë, siç thuhet në qytetin tim të lindjes, në Shkodër. Nuk vonoi dhe po atë javë, ka qenë ditë e premte, më njoftuan sërish.
Por merret me mend, nuk doli për hair.
3
Nga Lidhja e Shkrimtarëve deri në komitetin e partisë (ndodhej pikërisht ku është sot selia qendrore e PS-së), rruga nuk mbante më tepër se tre minuta. Por ma zgjati dikush që po më thërriste: “Mësues, o mësues!” Ishte një i njohur nga Helshani, një fshat mes Kukësit e Tropojës, ku më patën emëruar bashkë me time shoqe, me të mbaruar studimet e larta. Shtrënguam duart e biseduam një grimë herë, por më mbeti peng që atë njeri, i cili më dhuronte ftonj në katund, nga nxitimi nuk po mund ta ftoja për kafe.
Megjithëse ishte takimi i parë, çuditërisht, në zyrën e shokut Xhelil nuk dëshmova emocione frenuese, nga ato që sikur ta mbyllin gojën. Ndoshta ndihmoi edhe mënyra e pritjes me pyetjet standarde por çliruese, si je, si shkon, etj. Dhe unë kujtoj se u përgjigja: “Mirë jam. Por sapo takova një fshatar nga Helshani i Kukësit dhe ai i shkreti më qau hallet. Për shkak të liqenit të Fierzës, rruga që lidhte Helshanin me Shëmrinë, pra edhe me Kukësin, është përmbytur. Fshati ka mbetur i izoluar dhe në kooperativë u binte të merrnin njëzet lekë për ditë pune, vetëm njëzet lekë, shoku Xhelil.”
Ai uli kokën, u kollit lehtë si për të kruar grykën dhe diç murmuriti. Se çfarë murmuriti nuk e di, por ka pasur të drejtë edhe të thoshte me vete: “Shih si vjen ky tekahyti, vjen si cjapi te kasapi!” Pastaj m’u drejtua:
“Të kam thirrur…”
Dhe prapë një kollitje përpara se t’ia niste.
Nga Lidhja e Shkrimtarëve deri në komitetin e partisë (ndodhej pikërisht ku është sot selia qendrore e PS-së), rruga nuk mbante më tepër se tre minuta. Por ma zgjati dikush që po më thërriste: “Mësues, o mësues!” Ishte një i njohur nga Helshani, një fshat mes Kukësit e Tropojës, ku më patën emëruar bashkë me time shoqe, me të mbaruar studimet e larta. Shtrënguam duart e biseduam një grimë herë, por më mbeti peng që atë njeri, i cili më dhuronte ftonj në katund, nga nxitimi nuk po mund ta ftoja për kafe.
Megjithëse ishte takimi i parë, çuditërisht, në zyrën e shokut Xhelil nuk dëshmova emocione frenuese, nga ato që sikur ta mbyllin gojën. Ndoshta ndihmoi edhe mënyra e pritjes me pyetjet standarde por çliruese, si je, si shkon, etj. Dhe unë kujtoj se u përgjigja: “Mirë jam. Por sapo takova një fshatar nga Helshani i Kukësit dhe ai i shkreti më qau hallet. Për shkak të liqenit të Fierzës, rruga që lidhte Helshanin me Shëmrinë, pra edhe me Kukësin, është përmbytur. Fshati ka mbetur i izoluar dhe në kooperativë u binte të merrnin njëzet lekë për ditë pune, vetëm njëzet lekë, shoku Xhelil.”
Ai uli kokën, u kollit lehtë si për të kruar grykën dhe diç murmuriti. Se çfarë murmuriti nuk e di, por ka pasur të drejtë edhe të thoshte me vete: “Shih si vjen ky tekahyti, vjen si cjapi te kasapi!” Pastaj m’u drejtua:
“Të kam thirrur…”
Dhe prapë një kollitje përpara se t’ia niste.
4
Më kishte thirrur për të më komunikuar se, nga organet e rendit, mbi tryezën e tij kishte mbërritur dosja dhe urdhëri i nënshkruar për arrestimin tim. Se kush e kishte nënshkruar, do ta mësoja më vonë. Por nëse miratohej edhe në instancën e partisë, atëherë...
Ka të ngjarë që, atë çast, kam ngritur kokën lart për të parë se mos po binte tavani. Xhelili ishte ulur në tryezën e kreut, unë pranë tryezës tjetër që ishte e gjatë dhe krijonte formën klasike të T-së. Tashmë, ndërsa fliste, kishte filluar ta shfletonte dosjen fletë pas flete, të cilat dukej se të gjitha ishin të ildisura dhe të qëndisura.
Ngaqë nuk po ndalej veç e veç te secila, kuptova se nuk kishte ndër mend ta zbrazte “koburen” me gjithë ç’përmbanin kartat. Pasi më tërhoqi vëmendjen se herë pas here kisha folur qesim (Ah, ato klubet dhe “shoqëria e keqe”!), se madje edhe refuzimi im për të kaluar nga revista në gazetë kishte qenë një mufkë e papeshuar, u ndal sidomos te një dorëshkrim që, ashtu siç po ia përshkruante historikun nëpërmjet dosjes, çuditërisht rezultonte krejt i vërtetë.
Tha: Kur e ke shkruar në fillim këtë novelë, ke qenë në Kukës, mbante titullin “Njerëz që jetojnë me të vdekurit” dhe ka qenë më e shkurtër. Pastaj e ke përdorur në romanin “Burrat nuk dalin nga lufta”, një roman me gabime të theksuara ideore, që shtëpia botuese “Naim Frashëri” ta ka kthyer si të pabotueshëm dhe të paripunueshëm. Këtu (në dosje) ka analiza me shkrim prej specialistësh që e njohin mirë metodën e realizmit socialist, mësimet e Partisë dhe të shokut Enver. Heshti një çst. Pastaj: Tashti dhe diçka tjetër, ato lidhjet e ngushta me...
Sapo ndalesha të mendoja për një argument, gjysma e tjetrit më shkiste pa e dëgjuar mirë. Përveç atij romani, dy gjërave të tjera më thoshte mendja se nuk do t’u shpëtoja dot. Njëra ishte lidhja e ngushtë me Visar Zhitin, të cilin e kishin arrestuar në Kukës dhe në hetuesi, siç do ta pohonte më vonë në librin e tij “Rrugët e ferrit”, e kishin pyetur ngulmueshëm për mua. (Edhe në gazetën MAPO: “Arrestimi, akuzat dhe pyetjet në hetuesi për Zija Çelën”.) Si për t’i rënduar më tepër dyshimet dhe animin e peshores, pak kohë pas arrestimit të tij, doli nga shtypi romani im “Një verë pa lamtumirë”. Në Kukës më kurdisën një si “gjyq të lexuesve”, me protestën se përse personazhin kryesor e kisha quajtur pikërisht Visar, përse hasianët i kisha paraqitur të varfër e të paditur, siç ulërinin disa militantë në sallë dhe përse... Gazetari i Radio Kukësit, bash ai që më kishte zëvendësuar mua, i formuloi akuzat në mënyrën më të rrezikshme: Nxirje e realitetit, deheroizëm, mungesë e partishmërisë proletare. Por mbas 90-tës, Skënder Vaqarit do t’i publikohej shërbimi si hafije e Sigurimit dhe ai do ta pranonte publikisht në gazetën “Koha jonë”.
Tash e di se dosja ime, ajo që do të kishte më pas Xh. Gjoni mbi tryezë, ishte hapur që në Kukës, duke u plotësuar pastaj fletë pas flete. Jo më kot kryeprokurori Avdi Gashi, me të cilin kisha polemizuar jashtë sallës, i skuqur në fytyrë, thua se do të pëlciste prej mllefit, më kishte kërcënuar rreptë: “T’i hedhim hekurat në vend, hekurat t’i hedhim!” Por nuk arriti të m’i hidhte as atëherë, as më vonë.
Pika tjetër e dobët ishte biografia nga ime shoqe. Vjehri himariot ishte arrestuar për tentativë arratisje në grup dhe, pavarësisht politkave penale, kishte bërë shtatë vjet burg. Kjo kishte qenë arsyeja përse me time shoqe, bashkëstudenten me të cilën u kurorëzova në vitin e katërt të studimeve, na kishin emëruar aq larg, në një fshat pa dritë elektrike. Por Xhelili pati mirësinë që “njollën”, të cilën unë ia paskësha vënë vetes herët, të mos e zinte ngoje troç. Dhe kështu pata kohë të mbushesha me frymë. Në një çast, kur nuk e prisja në ato rrethana, më pyeti: “A je mirë?” Kushedi çfarë kishte kapur në çehren time, ose kishte arsyetuar në përgjithësi mbi efektet e këtyre situatave. Ia ktheva, po, mirë jam. Në fakt, me aq tym në kaptinë, isha në hava.
Ka qenë e premte, po e përsëris, se dita më ka mbetur gozhdë e fiksuar. Të premteve shtypeshin në poligrafik tetë faqet e brendshme të gazetës “Drita” (një gazetë ku para meje e “kishin ngrënë” edhe të tjerë) dhe, ndonëse shkoja mbasditeve vonë, duke dashur t’i shmangesha shtëpisë, u nisa për atje qysh në atë orë të drekës. Pasi kisha dalë nga ajo zyrë, për një gjë isha i sigurt: Nuk do të isha më ai kali i vrapimeve të lira, i prirjeve natyrale për lirinë, i dufeve që nuk m’i mbante shpirti. Atje në Kukës, në një rast i kisha rënë me grusht tryezës së shokut Sinan Demhasa, sekretarit të komitetit të partisë për ideologjinë, duke mbrojtur naivisht të drejtën e Agim Spahiut – sipas rradakes sime e drejtë kushtetuese! – për të botuar. (Me një letër dërguar drejtorisë së “N. Frashërit”, ferman që mbante vulën zyrtare dhe nënshkrimin e sekretarit, poetit i qe ndaluar botimi i librit të parë për kleçka biografie.) Tashmë më kishin vënë pengonjësen e theqafjes dhe më bëhej sikur gjunjët më ishin përgjakur nga rrëzimi i befasishëm. Nëse nuk isha arrestuar me atë dosje, siç do ta mësoja më vonë, kjo vinte se për njerëz publikë urdhri i arrestimit eksekutohej mbas miratimit të partisë, partia – shtet, në atë rast Xhelil Gjonit. E unë, siç m’u tha, “hyja te shkrimtarët e talentuar”.
Më kishte thirrur për të më komunikuar se, nga organet e rendit, mbi tryezën e tij kishte mbërritur dosja dhe urdhëri i nënshkruar për arrestimin tim. Se kush e kishte nënshkruar, do ta mësoja më vonë. Por nëse miratohej edhe në instancën e partisë, atëherë...
Ka të ngjarë që, atë çast, kam ngritur kokën lart për të parë se mos po binte tavani. Xhelili ishte ulur në tryezën e kreut, unë pranë tryezës tjetër që ishte e gjatë dhe krijonte formën klasike të T-së. Tashmë, ndërsa fliste, kishte filluar ta shfletonte dosjen fletë pas flete, të cilat dukej se të gjitha ishin të ildisura dhe të qëndisura.
Ngaqë nuk po ndalej veç e veç te secila, kuptova se nuk kishte ndër mend ta zbrazte “koburen” me gjithë ç’përmbanin kartat. Pasi më tërhoqi vëmendjen se herë pas here kisha folur qesim (Ah, ato klubet dhe “shoqëria e keqe”!), se madje edhe refuzimi im për të kaluar nga revista në gazetë kishte qenë një mufkë e papeshuar, u ndal sidomos te një dorëshkrim që, ashtu siç po ia përshkruante historikun nëpërmjet dosjes, çuditërisht rezultonte krejt i vërtetë.
Tha: Kur e ke shkruar në fillim këtë novelë, ke qenë në Kukës, mbante titullin “Njerëz që jetojnë me të vdekurit” dhe ka qenë më e shkurtër. Pastaj e ke përdorur në romanin “Burrat nuk dalin nga lufta”, një roman me gabime të theksuara ideore, që shtëpia botuese “Naim Frashëri” ta ka kthyer si të pabotueshëm dhe të paripunueshëm. Këtu (në dosje) ka analiza me shkrim prej specialistësh që e njohin mirë metodën e realizmit socialist, mësimet e Partisë dhe të shokut Enver. Heshti një çst. Pastaj: Tashti dhe diçka tjetër, ato lidhjet e ngushta me...
Sapo ndalesha të mendoja për një argument, gjysma e tjetrit më shkiste pa e dëgjuar mirë. Përveç atij romani, dy gjërave të tjera më thoshte mendja se nuk do t’u shpëtoja dot. Njëra ishte lidhja e ngushtë me Visar Zhitin, të cilin e kishin arrestuar në Kukës dhe në hetuesi, siç do ta pohonte më vonë në librin e tij “Rrugët e ferrit”, e kishin pyetur ngulmueshëm për mua. (Edhe në gazetën MAPO: “Arrestimi, akuzat dhe pyetjet në hetuesi për Zija Çelën”.) Si për t’i rënduar më tepër dyshimet dhe animin e peshores, pak kohë pas arrestimit të tij, doli nga shtypi romani im “Një verë pa lamtumirë”. Në Kukës më kurdisën një si “gjyq të lexuesve”, me protestën se përse personazhin kryesor e kisha quajtur pikërisht Visar, përse hasianët i kisha paraqitur të varfër e të paditur, siç ulërinin disa militantë në sallë dhe përse... Gazetari i Radio Kukësit, bash ai që më kishte zëvendësuar mua, i formuloi akuzat në mënyrën më të rrezikshme: Nxirje e realitetit, deheroizëm, mungesë e partishmërisë proletare. Por mbas 90-tës, Skënder Vaqarit do t’i publikohej shërbimi si hafije e Sigurimit dhe ai do ta pranonte publikisht në gazetën “Koha jonë”.
Tash e di se dosja ime, ajo që do të kishte më pas Xh. Gjoni mbi tryezë, ishte hapur që në Kukës, duke u plotësuar pastaj fletë pas flete. Jo më kot kryeprokurori Avdi Gashi, me të cilin kisha polemizuar jashtë sallës, i skuqur në fytyrë, thua se do të pëlciste prej mllefit, më kishte kërcënuar rreptë: “T’i hedhim hekurat në vend, hekurat t’i hedhim!” Por nuk arriti të m’i hidhte as atëherë, as më vonë.
Pika tjetër e dobët ishte biografia nga ime shoqe. Vjehri himariot ishte arrestuar për tentativë arratisje në grup dhe, pavarësisht politkave penale, kishte bërë shtatë vjet burg. Kjo kishte qenë arsyeja përse me time shoqe, bashkëstudenten me të cilën u kurorëzova në vitin e katërt të studimeve, na kishin emëruar aq larg, në një fshat pa dritë elektrike. Por Xhelili pati mirësinë që “njollën”, të cilën unë ia paskësha vënë vetes herët, të mos e zinte ngoje troç. Dhe kështu pata kohë të mbushesha me frymë. Në një çast, kur nuk e prisja në ato rrethana, më pyeti: “A je mirë?” Kushedi çfarë kishte kapur në çehren time, ose kishte arsyetuar në përgjithësi mbi efektet e këtyre situatave. Ia ktheva, po, mirë jam. Në fakt, me aq tym në kaptinë, isha në hava.
Ka qenë e premte, po e përsëris, se dita më ka mbetur gozhdë e fiksuar. Të premteve shtypeshin në poligrafik tetë faqet e brendshme të gazetës “Drita” (një gazetë ku para meje e “kishin ngrënë” edhe të tjerë) dhe, ndonëse shkoja mbasditeve vonë, duke dashur t’i shmangesha shtëpisë, u nisa për atje qysh në atë orë të drekës. Pasi kisha dalë nga ajo zyrë, për një gjë isha i sigurt: Nuk do të isha më ai kali i vrapimeve të lira, i prirjeve natyrale për lirinë, i dufeve që nuk m’i mbante shpirti. Atje në Kukës, në një rast i kisha rënë me grusht tryezës së shokut Sinan Demhasa, sekretarit të komitetit të partisë për ideologjinë, duke mbrojtur naivisht të drejtën e Agim Spahiut – sipas rradakes sime e drejtë kushtetuese! – për të botuar. (Me një letër dërguar drejtorisë së “N. Frashërit”, ferman që mbante vulën zyrtare dhe nënshkrimin e sekretarit, poetit i qe ndaluar botimi i librit të parë për kleçka biografie.) Tashmë më kishin vënë pengonjësen e theqafjes dhe më bëhej sikur gjunjët më ishin përgjakur nga rrëzimi i befasishëm. Nëse nuk isha arrestuar me atë dosje, siç do ta mësoja më vonë, kjo vinte se për njerëz publikë urdhri i arrestimit eksekutohej mbas miratimit të partisë, partia – shtet, në atë rast Xhelil Gjonit. E unë, siç m’u tha, “hyja te shkrimtarët e talentuar”.
5
Rrugës për në shtypshkronjë kujtoja shumë halle, si çdokush në vend tim. Bluaja me vete se, po të kisha hyrë në burg, ç’do të bëhej me familjen, cili do të ishte fati i fëmijëve, do t’i internonin së bashku me time shoqe?! Atëherë im bir ishte dymbëdhjetë vjeç, ime bijë dhjetë. Unë isha tridhjetë e gjashtë, pikërisht në moshën që Dritani do të mbyllte sytë nga një sëmundje e rëndë. Por nëse disa sëmundje na i çon Zoti, si të ishte pak despotizmi totalitar, mjaft nga ligësitë shkatërruese ne ia çonim (e ia çojmë) edhe vetë njëri-tjetrit! Kujtoja e rikujtoja akuzat, mundësinë e burimit të tyre, nga dhe si ishin mbledhur. Për sa më kishte thënë Xh. Gjoni, kishin qenë të sakta. Këtë s’mund ta mohoja. Edhe dorëshkrimet e novelës e të romanit ekzistonin, i kisha ende, i kam edhe sot bashkë me përgjigjen e redaksisë dhe katër recensionet, pesë materiale të egra, që në dosje ndoshta ishin përfshirë si “dokumentime”.
“Njerëz që jetojnë më të vdekurit” e kisha shkruar më 1973, ishte 56 faqe të daktilografuara. E kisha qarkulluar te disa duar në Kukës, shkrimtarë e jo shkrimtarë. S’e mbaj mend mirë nëse e çova edhe në Lezhë. I ndjeri Agim Spahiu, Visari dhe unë ishim të lidhur me djemtë e talentuar të Lezhës dhe, kur e kishim të mundur, jepnim e merrnim dorëshkrime origjinale apo përkthime. Disa nga këto përkthime me emra të rremë, me gjasë përkthime të Rudolf Markut, të cilat i daktilografoja në tri-katër kopje me Olivetti-n tim, i ruaj gjithnjë. Natyrisht, me ato ngarkesa që kishte, “Njerëz që jetojnë me të vdekurit” nuk kisha guxuar ta paraqisja për botim. Por është e vërtetë se e ripërdora më 1974, kur shkrova romanin e parë “Burrat nuk dalin nga lufta”, të cilin e paraqita njëherësh edhe për konkursin e vitit, edhe në shtëpinë botuese “N. Frashëri”. Nuk vonoi dhe në Kukës erdhi haberi se romani po shihej si skandal nga juria e konkursit dhe dikush më këshilloi se më e mira që mund të bëja, ishte ta tërhiqja sa më parë. Nuk m’u lejua ta tërhiqja.
Ndërsa përgjigjja që erdhi nga “N. Frashëri”, bashkë me reçensat, ishte shpartalluese. Aty paditesha edhe për çfarë as e kisha pasur ndër mend kur shkruaja. Sepse vetëm një i çmendur mund të vetëdenoncohej açik me tekstin ashtu. Ndër të tjera, ja ç’thuhej në përgjigjen e redaksisë së prozës:
“Romani nuk ka hero pozitiv e kjo rrjedh ngaqë vëmendja e shkrimtarit nuk është përqëndruar në ato fenomene që janë tipike për jetën tonë, sepse ajo është përqëndruar më shumë në “hijet” sesa në “dritat”. Në shumë skena dhe episode mishërohen ide pacifiste e disfatiste. Ideja e pacifizmit lidhet me atë të humanizmit mbiklasor, që pasqyrohet në keqardhjen e mëshirën kristiane... Të katër ish-partizanët që kanë ardhur në festën e brigadës (...), përshkruhen kryesisht si njerëz të shushatur, ndonjëherë të paekuilibruar dhe që rrojnë me ankthin e vdekjes. Fizionomia e tyre shpirtërore nuk është ajo e luftëtarëve komunistë, “burrat” të kujtojnë heronjtë e Remarkut e të Olldingtonit, ata janë heronj të lodhur nga “lufta”. Mbizotërimi i personazheve negativë në këtë linjë e përgjithësisht në tërë romanin krijon përshtypjen e gabuar se jeta jonë, vendi ynë socialist, është mbushur tej e ndanë me psikopatë, me mediokër, meskinë e burokratë. Urgua, që është i vetmi personazh pozitiv, paraqitet inaktiv, në rolin e një soditësi. Ku është ndikimi i ambientit punëtor tek ai, dhe aq më tepër te personazhet negativë?!.. Kjo zgjidhje e stisur të çon në idenë se lufta klasore në gjirin e popullit nuk duhet bërë, se revolucionarizimi i ndërgjegjës se njerëzve është një proçes i vetvetishëm. Ju keni pajtuar në mënyrë arbitrare dy gjëra që s’mund të pajtohen, dy ideologji armike. Si konkluzion, duhet të themi se ju keni krijuar një vepër mbi një platformë ideo-artistike të gabuar, shumë të dëmshme. Romani juaj “Burrat nuk dalin nga lufta” nuk vlen për botim dhe s’ka mundësi ripunimi.” Shtoni këtu edhe vrullin e recensionistit shkrimtar, të ndjerit F. Gjata, që për shkaqe të kuptueshme të ndjeshmërisë së lartë, tingëllonte si pretencë e gatshme: “Mund të mendohet, për shembull, se ideja qendrore është vetë titulli “Burrat nuk dalin nga lufta”. Por kush lexon librin, del me konkluzionin e kundërt... Pasqyrimi i festës së brigadës (partizane) më shumë nëpërmjet syve të Dermanit e të zonjës Bektashe, që shpifin si armiq për veteranët, e jep festën pa emocione, pa entusiazëm, si një gjë amorfe dhe e nxin atë, përderisa në mend na mbetet mendimi reaksionar i Derman Dermanit se “njërin e rrasën brenda”, kurse për të tjerët kërkon të dijë se sa nga ish-partizanët kanë shkelur ose devijuar nga vija politike, që ka caktuar PPSH-ja. Autori nuk merret me thellimin psikologjik të tyre (personazheve), por nxjerr në plan të parë fobitë, bile edhe deliret që janë karakteristikë për të sëmurët psiqikë dhe njëkohësisht karakteristikë e letërsisë dekadente borgjeze. Të gjitha këto janë të papranueshme për metodën tonë të realizmit socialist.”
Tani përfytyroni gjyqin për një çast. Siç kanë dëshmuar përvojat e atëhershme me nenin e agjitacionit e propagandës, çfarë do t’i duhej më tepër prokurorit për akt-akuzën?!
Rrugës për në shtypshkronjë kujtoja shumë halle, si çdokush në vend tim. Bluaja me vete se, po të kisha hyrë në burg, ç’do të bëhej me familjen, cili do të ishte fati i fëmijëve, do t’i internonin së bashku me time shoqe?! Atëherë im bir ishte dymbëdhjetë vjeç, ime bijë dhjetë. Unë isha tridhjetë e gjashtë, pikërisht në moshën që Dritani do të mbyllte sytë nga një sëmundje e rëndë. Por nëse disa sëmundje na i çon Zoti, si të ishte pak despotizmi totalitar, mjaft nga ligësitë shkatërruese ne ia çonim (e ia çojmë) edhe vetë njëri-tjetrit! Kujtoja e rikujtoja akuzat, mundësinë e burimit të tyre, nga dhe si ishin mbledhur. Për sa më kishte thënë Xh. Gjoni, kishin qenë të sakta. Këtë s’mund ta mohoja. Edhe dorëshkrimet e novelës e të romanit ekzistonin, i kisha ende, i kam edhe sot bashkë me përgjigjen e redaksisë dhe katër recensionet, pesë materiale të egra, që në dosje ndoshta ishin përfshirë si “dokumentime”.
“Njerëz që jetojnë më të vdekurit” e kisha shkruar më 1973, ishte 56 faqe të daktilografuara. E kisha qarkulluar te disa duar në Kukës, shkrimtarë e jo shkrimtarë. S’e mbaj mend mirë nëse e çova edhe në Lezhë. I ndjeri Agim Spahiu, Visari dhe unë ishim të lidhur me djemtë e talentuar të Lezhës dhe, kur e kishim të mundur, jepnim e merrnim dorëshkrime origjinale apo përkthime. Disa nga këto përkthime me emra të rremë, me gjasë përkthime të Rudolf Markut, të cilat i daktilografoja në tri-katër kopje me Olivetti-n tim, i ruaj gjithnjë. Natyrisht, me ato ngarkesa që kishte, “Njerëz që jetojnë me të vdekurit” nuk kisha guxuar ta paraqisja për botim. Por është e vërtetë se e ripërdora më 1974, kur shkrova romanin e parë “Burrat nuk dalin nga lufta”, të cilin e paraqita njëherësh edhe për konkursin e vitit, edhe në shtëpinë botuese “N. Frashëri”. Nuk vonoi dhe në Kukës erdhi haberi se romani po shihej si skandal nga juria e konkursit dhe dikush më këshilloi se më e mira që mund të bëja, ishte ta tërhiqja sa më parë. Nuk m’u lejua ta tërhiqja.
Ndërsa përgjigjja që erdhi nga “N. Frashëri”, bashkë me reçensat, ishte shpartalluese. Aty paditesha edhe për çfarë as e kisha pasur ndër mend kur shkruaja. Sepse vetëm një i çmendur mund të vetëdenoncohej açik me tekstin ashtu. Ndër të tjera, ja ç’thuhej në përgjigjen e redaksisë së prozës:
“Romani nuk ka hero pozitiv e kjo rrjedh ngaqë vëmendja e shkrimtarit nuk është përqëndruar në ato fenomene që janë tipike për jetën tonë, sepse ajo është përqëndruar më shumë në “hijet” sesa në “dritat”. Në shumë skena dhe episode mishërohen ide pacifiste e disfatiste. Ideja e pacifizmit lidhet me atë të humanizmit mbiklasor, që pasqyrohet në keqardhjen e mëshirën kristiane... Të katër ish-partizanët që kanë ardhur në festën e brigadës (...), përshkruhen kryesisht si njerëz të shushatur, ndonjëherë të paekuilibruar dhe që rrojnë me ankthin e vdekjes. Fizionomia e tyre shpirtërore nuk është ajo e luftëtarëve komunistë, “burrat” të kujtojnë heronjtë e Remarkut e të Olldingtonit, ata janë heronj të lodhur nga “lufta”. Mbizotërimi i personazheve negativë në këtë linjë e përgjithësisht në tërë romanin krijon përshtypjen e gabuar se jeta jonë, vendi ynë socialist, është mbushur tej e ndanë me psikopatë, me mediokër, meskinë e burokratë. Urgua, që është i vetmi personazh pozitiv, paraqitet inaktiv, në rolin e një soditësi. Ku është ndikimi i ambientit punëtor tek ai, dhe aq më tepër te personazhet negativë?!.. Kjo zgjidhje e stisur të çon në idenë se lufta klasore në gjirin e popullit nuk duhet bërë, se revolucionarizimi i ndërgjegjës se njerëzve është një proçes i vetvetishëm. Ju keni pajtuar në mënyrë arbitrare dy gjëra që s’mund të pajtohen, dy ideologji armike. Si konkluzion, duhet të themi se ju keni krijuar një vepër mbi një platformë ideo-artistike të gabuar, shumë të dëmshme. Romani juaj “Burrat nuk dalin nga lufta” nuk vlen për botim dhe s’ka mundësi ripunimi.” Shtoni këtu edhe vrullin e recensionistit shkrimtar, të ndjerit F. Gjata, që për shkaqe të kuptueshme të ndjeshmërisë së lartë, tingëllonte si pretencë e gatshme: “Mund të mendohet, për shembull, se ideja qendrore është vetë titulli “Burrat nuk dalin nga lufta”. Por kush lexon librin, del me konkluzionin e kundërt... Pasqyrimi i festës së brigadës (partizane) më shumë nëpërmjet syve të Dermanit e të zonjës Bektashe, që shpifin si armiq për veteranët, e jep festën pa emocione, pa entusiazëm, si një gjë amorfe dhe e nxin atë, përderisa në mend na mbetet mendimi reaksionar i Derman Dermanit se “njërin e rrasën brenda”, kurse për të tjerët kërkon të dijë se sa nga ish-partizanët kanë shkelur ose devijuar nga vija politike, që ka caktuar PPSH-ja. Autori nuk merret me thellimin psikologjik të tyre (personazheve), por nxjerr në plan të parë fobitë, bile edhe deliret që janë karakteristikë për të sëmurët psiqikë dhe njëkohësisht karakteristikë e letërsisë dekadente borgjeze. Të gjitha këto janë të papranueshme për metodën tonë të realizmit socialist.”
Tani përfytyroni gjyqin për një çast. Siç kanë dëshmuar përvojat e atëhershme me nenin e agjitacionit e propagandës, çfarë do t’i duhej më tepër prokurorit për akt-akuzën?!
6
Kur Ramiz Alia u zgjodh President i vendit, Xhelil Gjoni u bë numri Një i partisë. Po të gjykohej nga karriera e gjatë, si dhe nga rrethanat kur veteranët e Byrosë dhe përgjithësisht nomenklatura e ndryshkur u treguan nul përballë realitetit të ri politik, kjo ngjitje e Gjonit ngjante e pritshme. Mirëpo në këndvështrimin tim, e jo vetëm timin, shihja dy papajtueshmëri. Së pari, me udhëheqësit e monizmit do të vonoheshin proçeset e instalimeve demokratike dhe vetë rinovimi i së majtës. Unë mendoja se vendi duhej të shkonte djathtas dhe se këtë mund ta bënte më shpejt, por edhe më bindshëm e djathta e sapoformuar. Pavarësisht se i kishte fituar zgjedhjet e para, e majta duhej të përgatitej për të kaluar shpejt në opozitë dhe rotacioni (nëpërmjet zgjedhjeve të parakohshme) nuk duhej të sillte as shkallmimin dërrmues të së majtës, aq sa të katandisej në opozitë parlamentare krejt raketike, as mospranim për dorëzimin e pushtetit, pra konflikt e dhunë. Sa ishte i përgatitur për këtë, në krye të partisë, Xhelil Gjoni?
Së dyti, zoti Gjoni gëzonte namin se përfaqësonte krahun e ashpër, atë më konservatorin në parti. Ky opinion ishte i përhapur gjerësisht, madje tashmë (dukej se po e merrte ferra uratën dhe ajo qeveri s’e kishte të gjatë) e trumbetonin edhe një pjesë prej atyre, që më parë ishin mburrur për një kafe me shokun Xhelil. Fjala që kishte mbajtur në të ashtuquajturin miting të Tiranës kundër emigrantëve, që u larguan nëpërmjet ambasadave të huaja, kishte qenë aq kategorike dhe dogmatike, sa të krijohej bindja se ky lider ishte i pandreqshëm dhe i përkiste përfundimisht së kaluarës.
Unë kisha shumë distancë me zotin Gjoni, në kuptimin se nuk kishim asnjë marrëdhënie, as ndonjë takim qoftë dhe të rastit, madje s’isha i sigurt se çfarë mendonte për mua, sa peshë do të kishte tek ai fjala ime prej shkrimtari dhe personi publik. Sa më takonte privatisht, ruaja kujtimin se me dashjen e tij apo ndonjë rekomandimi nga instanca më të larta, kisha shpëtuar nga dera e burgut. E megjithatë, arsyetoja se zoti Gjoni duhej të tërhiqej nga politika, sidomos nga lidershipi politik. Afërmendsh se kishte njerëz, të cilët mendonin po kështu edhe në kampin e tij. Po përse nuk ia thonin ata që kishte rreth e rrotull?! Sepse disa i mbanin me thonj postet që kishin trashëguar ose kishin kapur, sepse disa të tjerë ishin të rinj më ambiciozë dhe, në heshtje, bënin llogari për të sulmuar e përparuar në karrierë në kohën dhe vendin e duhur. Mirëpo i gjithë ky stopim, i spërkatur edhe me makiavelizëm, shkonte në dëm të zhvillimeve të përgjithshme. Shkurt, kisha përshtypjen se askush s’e kishte çelur gojën para shefit të tyre të madh për t’ia sugjeruar dorëheqjen. Një partiaku të majtë, që ia kërkova ta bënte, mblodhi supet e më pa i trembur, si të kishte para syve ndonjë të krisur. Atëherë vendosa ta hidhja unë atë hap. Po si, kur nuk kisha as numër telefoni?! E sigurova nëpërmjet Halil Lalajt, që më vonë u bë dhe deputet i PS-së.
Kur i rashë telefonit në prani të Halilit, i thashë se isha filani dhe se dëshiroja një takim për të nesërmen, Xhelil Gjoni më habiti me gatishmërinë. Pa asnjë mëdyshje, pa asnjë naze të njeriut të pushtetshëm, tha: Patjetër.
Lamë një orë për në mëngjes.
Kur Ramiz Alia u zgjodh President i vendit, Xhelil Gjoni u bë numri Një i partisë. Po të gjykohej nga karriera e gjatë, si dhe nga rrethanat kur veteranët e Byrosë dhe përgjithësisht nomenklatura e ndryshkur u treguan nul përballë realitetit të ri politik, kjo ngjitje e Gjonit ngjante e pritshme. Mirëpo në këndvështrimin tim, e jo vetëm timin, shihja dy papajtueshmëri. Së pari, me udhëheqësit e monizmit do të vonoheshin proçeset e instalimeve demokratike dhe vetë rinovimi i së majtës. Unë mendoja se vendi duhej të shkonte djathtas dhe se këtë mund ta bënte më shpejt, por edhe më bindshëm e djathta e sapoformuar. Pavarësisht se i kishte fituar zgjedhjet e para, e majta duhej të përgatitej për të kaluar shpejt në opozitë dhe rotacioni (nëpërmjet zgjedhjeve të parakohshme) nuk duhej të sillte as shkallmimin dërrmues të së majtës, aq sa të katandisej në opozitë parlamentare krejt raketike, as mospranim për dorëzimin e pushtetit, pra konflikt e dhunë. Sa ishte i përgatitur për këtë, në krye të partisë, Xhelil Gjoni?
Së dyti, zoti Gjoni gëzonte namin se përfaqësonte krahun e ashpër, atë më konservatorin në parti. Ky opinion ishte i përhapur gjerësisht, madje tashmë (dukej se po e merrte ferra uratën dhe ajo qeveri s’e kishte të gjatë) e trumbetonin edhe një pjesë prej atyre, që më parë ishin mburrur për një kafe me shokun Xhelil. Fjala që kishte mbajtur në të ashtuquajturin miting të Tiranës kundër emigrantëve, që u larguan nëpërmjet ambasadave të huaja, kishte qenë aq kategorike dhe dogmatike, sa të krijohej bindja se ky lider ishte i pandreqshëm dhe i përkiste përfundimisht së kaluarës.
Unë kisha shumë distancë me zotin Gjoni, në kuptimin se nuk kishim asnjë marrëdhënie, as ndonjë takim qoftë dhe të rastit, madje s’isha i sigurt se çfarë mendonte për mua, sa peshë do të kishte tek ai fjala ime prej shkrimtari dhe personi publik. Sa më takonte privatisht, ruaja kujtimin se me dashjen e tij apo ndonjë rekomandimi nga instanca më të larta, kisha shpëtuar nga dera e burgut. E megjithatë, arsyetoja se zoti Gjoni duhej të tërhiqej nga politika, sidomos nga lidershipi politik. Afërmendsh se kishte njerëz, të cilët mendonin po kështu edhe në kampin e tij. Po përse nuk ia thonin ata që kishte rreth e rrotull?! Sepse disa i mbanin me thonj postet që kishin trashëguar ose kishin kapur, sepse disa të tjerë ishin të rinj më ambiciozë dhe, në heshtje, bënin llogari për të sulmuar e përparuar në karrierë në kohën dhe vendin e duhur. Mirëpo i gjithë ky stopim, i spërkatur edhe me makiavelizëm, shkonte në dëm të zhvillimeve të përgjithshme. Shkurt, kisha përshtypjen se askush s’e kishte çelur gojën para shefit të tyre të madh për t’ia sugjeruar dorëheqjen. Një partiaku të majtë, që ia kërkova ta bënte, mblodhi supet e më pa i trembur, si të kishte para syve ndonjë të krisur. Atëherë vendosa ta hidhja unë atë hap. Po si, kur nuk kisha as numër telefoni?! E sigurova nëpërmjet Halil Lalajt, që më vonë u bë dhe deputet i PS-së.
Kur i rashë telefonit në prani të Halilit, i thashë se isha filani dhe se dëshiroja një takim për të nesërmen, Xhelil Gjoni më habiti me gatishmërinë. Pa asnjë mëdyshje, pa asnjë naze të njeriut të pushtetshëm, tha: Patjetër.
Lamë një orë për në mëngjes.
7
Në selinë e Komitetit Qendror u paraqita nga porta ndanë bulevardit të madh dhe kisha gati letërnjoftimin për në sportel, ku do të merrja fletë-hyrjen. Por duket ishin njoftuar, më thanë se nuk ishte e nevojshme dhe, në mos gabohem, një nga rojat civile më shoqëroi nëpër shkallë.
Shoku Xhelil po më priste, e gjeta duke bërë ecejake në korridor dhe më priu menjëherë në kabinetin e tij. Po shiheshim pas aq shumë vitesh.
Vallë, çfarë kishte menduar paraprakisht? Kam përshtypjen se me intuitë diç kishte nuhatur. Nuk dha asnjë shenjë nervozizmi, ruante një qetësi të jashtme dukshëm bujare, veçse unë mund të hetoja një tis të brendshëm trishtimi, ndoshta nga parandjenja kur njeriu pret se diçka e afërt, diçka që mund ta kesh marrë me mend, tashmë do të ndodhë. Zumë vend thuajse si dikur, ai në tryezën e kreut, kurse unë në krahun e tjetrës, asaj që formonte zgjatimin e T-së, një modë e rrënjosur me kohë. Po ta shihje me ngasjen për t’i dhënë ndonjë simbolikë asaj forme, i ngjante bishtit dhe kokës së çekanit.
Me të këmbyer fjalët e para, që rëndom janë parazite, ia nisa:
- Shoku Xhelil, kam ardhur për t’ju thënë që të jepni dorëheqjen...
Më dëgjoi pa më ndërprerë, derisa numërova argumentet. Kujtoj se kishte ngritur bërrylet në tryezë dhe, mbi pëllëmbët e gërshetuara, kishte mbështetur kokën e rëndë prej burri pozant. Teksa flisja, ai trishtimi i brendshëm pak nga pak po i bëhej më i dukshëm, duke kaluar deri në brengosjen njerëzore. Kur foli, dyshoj se sytë i kishte pakëz të lagështitur, por nuk ishte kjo që më habiti. Më habitën fjalët e tij, kur tha:
“Në të vërtetë, tri ditë më parë ia kam paraqitur dorëheqjen shokut Ramiz, por nuk ma ka pranuar. Unë…”
Ishim vetëm apo edhe dikush tjetër, në një zyrë tjetër, e dëgjonte bisedën tonë nëpërmjet mikrofonave të fshehtë? Teprimet me prirjen e dyshimit, ndonëse ishte vetë koha që i cyste, nuk vlejnë gjithnjë. Ne e vazhduam një copë herë bashkëbisedimin, madje po ua kthej “kusurin” mburracakëve të dikurshëm, në atë takim piva edhe kafe me shokun Xhelil.
S’e di sa kam pasur të drejtë në hapin që hodha. Ndoshta respektova ndërgjegjen, bindjen time, por edhe të një shumice civile që, në çdo kohë, në një mënyrë disi misterioze sikur ia delegon dikujt kërkesën e saj. Askush nuk vjen që të ta thotë, por vetvetiu ndihesh i ngarkuar me atë detyrë.
Sidoqoftë, koha dëshmoi se kur Xhelil Gjoni vajti në parlament si deputet i së majtës, stima për dialog e kompromis herë-herë u shfaq tek ai në atë masë, sa mjaft mëtonjës të atij kampi, edhe pse më të rinj për nga mosha, në mentalitet ngjanin më të vjetër.
Në selinë e Komitetit Qendror u paraqita nga porta ndanë bulevardit të madh dhe kisha gati letërnjoftimin për në sportel, ku do të merrja fletë-hyrjen. Por duket ishin njoftuar, më thanë se nuk ishte e nevojshme dhe, në mos gabohem, një nga rojat civile më shoqëroi nëpër shkallë.
Shoku Xhelil po më priste, e gjeta duke bërë ecejake në korridor dhe më priu menjëherë në kabinetin e tij. Po shiheshim pas aq shumë vitesh.
Vallë, çfarë kishte menduar paraprakisht? Kam përshtypjen se me intuitë diç kishte nuhatur. Nuk dha asnjë shenjë nervozizmi, ruante një qetësi të jashtme dukshëm bujare, veçse unë mund të hetoja një tis të brendshëm trishtimi, ndoshta nga parandjenja kur njeriu pret se diçka e afërt, diçka që mund ta kesh marrë me mend, tashmë do të ndodhë. Zumë vend thuajse si dikur, ai në tryezën e kreut, kurse unë në krahun e tjetrës, asaj që formonte zgjatimin e T-së, një modë e rrënjosur me kohë. Po ta shihje me ngasjen për t’i dhënë ndonjë simbolikë asaj forme, i ngjante bishtit dhe kokës së çekanit.
Me të këmbyer fjalët e para, që rëndom janë parazite, ia nisa:
- Shoku Xhelil, kam ardhur për t’ju thënë që të jepni dorëheqjen...
Më dëgjoi pa më ndërprerë, derisa numërova argumentet. Kujtoj se kishte ngritur bërrylet në tryezë dhe, mbi pëllëmbët e gërshetuara, kishte mbështetur kokën e rëndë prej burri pozant. Teksa flisja, ai trishtimi i brendshëm pak nga pak po i bëhej më i dukshëm, duke kaluar deri në brengosjen njerëzore. Kur foli, dyshoj se sytë i kishte pakëz të lagështitur, por nuk ishte kjo që më habiti. Më habitën fjalët e tij, kur tha:
“Në të vërtetë, tri ditë më parë ia kam paraqitur dorëheqjen shokut Ramiz, por nuk ma ka pranuar. Unë…”
Ishim vetëm apo edhe dikush tjetër, në një zyrë tjetër, e dëgjonte bisedën tonë nëpërmjet mikrofonave të fshehtë? Teprimet me prirjen e dyshimit, ndonëse ishte vetë koha që i cyste, nuk vlejnë gjithnjë. Ne e vazhduam një copë herë bashkëbisedimin, madje po ua kthej “kusurin” mburracakëve të dikurshëm, në atë takim piva edhe kafe me shokun Xhelil.
S’e di sa kam pasur të drejtë në hapin që hodha. Ndoshta respektova ndërgjegjen, bindjen time, por edhe të një shumice civile që, në çdo kohë, në një mënyrë disi misterioze sikur ia delegon dikujt kërkesën e saj. Askush nuk vjen që të ta thotë, por vetvetiu ndihesh i ngarkuar me atë detyrë.
Sidoqoftë, koha dëshmoi se kur Xhelil Gjoni vajti në parlament si deputet i së majtës, stima për dialog e kompromis herë-herë u shfaq tek ai në atë masë, sa mjaft mëtonjës të atij kampi, edhe pse më të rinj për nga mosha, në mentalitet ngjanin më të vjetër.
8
Siç shihet, kanë kaluar shumë vite nga takimi i parë, por goxha edhe nga i dyti. Asnjëherë nuk kisha folur as për të dytin, as për të parin. Pas viteve ’90-të nuk i botova dorëshkrimet e atëhershme, as novelën “Njerëz që jetojnë me të vdekurit”, as romanin “Burrat nuk dalin nga lufta”. Zakonisht nuk kthehem mbrapa, sepse në krahasim me çfarë kam shkruar dje, më rrëmben më tepër çfarë do të shkruaj sot. Por botova libra të atyre që e kishin vuajtur burgun, libra të Maks Velos, Visar Zhitit, Kasëm Trebeshinës, etj. Por edhe nga tipologjia e librave të ndaluar, bie fjala “Përbindëshin” e Kadaresë, që autori ma kishte besuar pak para arratisë.
Sidoqoftë, mbase edhe pë kureshtje, lexuesi ka të drejtë të pyesë nëse, gjatë bisedës së lirë në takimin e dytë, iu kthyem ndopak me Xhelil Gjonin asaj çfarë kishte ndodhur në të parin. Po, iu kthyem. Mësova se urdhri për arrestimin tim ishte nëshkruar nga Nusret Dautaj, drejtor i Drejtorisë së Punëve të Brendshme. Mësova edhe ndoca të tjera, por më tutje nuk pyeta... Qysh në fillimet e pluralizmit kam shkruar e kam folur publikisht: Në hapjen e dosjeve të bashkëpunëtorëve të Sigurimit të përfshihen edhe shkrimtarët. Madje të përfshihen vullnetarisht, duke nisur prej meje. Veçse asnjëherë nuk kam harruar të bëj një theksim. Tekefundit, unë s’kam ndonjë ngulm për të ditur nëse dikush më bëri keq mua, por dua që të tjerët ta dinë patjetër nëse unë i kam bërë keq ndokujt.
Sa për atë tërheqjen misterioze... Po, edhe në realitetin e sotëm e atillë më ka mbetur. Herë-herë, më vjen të mbath kundrat e reja, të vë një kravatë të zezë dhe, me një qiri dylli në dorë, t’ju trokas në derë ca partiakëve e funksionarëve të rangut të lartë: “Tak-tak!” “Kush je?” “Një shërbëtor shpirtrash.” “E me çfarë kumti vjen?” “Vij që t’ju kërkoj dorëheqjen...”
Vetëm për një gjë s’e kam ndarë mendjen ende, kur dhe cila do të jetë dera e parë, ku do të trokas.
Siç shihet, kanë kaluar shumë vite nga takimi i parë, por goxha edhe nga i dyti. Asnjëherë nuk kisha folur as për të dytin, as për të parin. Pas viteve ’90-të nuk i botova dorëshkrimet e atëhershme, as novelën “Njerëz që jetojnë me të vdekurit”, as romanin “Burrat nuk dalin nga lufta”. Zakonisht nuk kthehem mbrapa, sepse në krahasim me çfarë kam shkruar dje, më rrëmben më tepër çfarë do të shkruaj sot. Por botova libra të atyre që e kishin vuajtur burgun, libra të Maks Velos, Visar Zhitit, Kasëm Trebeshinës, etj. Por edhe nga tipologjia e librave të ndaluar, bie fjala “Përbindëshin” e Kadaresë, që autori ma kishte besuar pak para arratisë.
Sidoqoftë, mbase edhe pë kureshtje, lexuesi ka të drejtë të pyesë nëse, gjatë bisedës së lirë në takimin e dytë, iu kthyem ndopak me Xhelil Gjonin asaj çfarë kishte ndodhur në të parin. Po, iu kthyem. Mësova se urdhri për arrestimin tim ishte nëshkruar nga Nusret Dautaj, drejtor i Drejtorisë së Punëve të Brendshme. Mësova edhe ndoca të tjera, por më tutje nuk pyeta... Qysh në fillimet e pluralizmit kam shkruar e kam folur publikisht: Në hapjen e dosjeve të bashkëpunëtorëve të Sigurimit të përfshihen edhe shkrimtarët. Madje të përfshihen vullnetarisht, duke nisur prej meje. Veçse asnjëherë nuk kam harruar të bëj një theksim. Tekefundit, unë s’kam ndonjë ngulm për të ditur nëse dikush më bëri keq mua, por dua që të tjerët ta dinë patjetër nëse unë i kam bërë keq ndokujt.
Sa për atë tërheqjen misterioze... Po, edhe në realitetin e sotëm e atillë më ka mbetur. Herë-herë, më vjen të mbath kundrat e reja, të vë një kravatë të zezë dhe, me një qiri dylli në dorë, t’ju trokas në derë ca partiakëve e funksionarëve të rangut të lartë: “Tak-tak!” “Kush je?” “Një shërbëtor shpirtrash.” “E me çfarë kumti vjen?” “Vij që t’ju kërkoj dorëheqjen...”
Vetëm për një gjë s’e kam ndarë mendjen ende, kur dhe cila do të jetë dera e parë, ku do të trokas.
0 comments:
Post a Comment