- Recension intim për librin e Ernesto Sabatos -
I dashtun Ernesto!
Letrën tuaj e mora dhe më duhet t’ju them se arriti, kur nuk e prisja më. E kam fjalën për librin tuaj “Përpara Fundit”, që i përkthyer në shqipe u botua edhe këtu. Sigurisht, e fshehta që më besuat dikur në Tiranë (“Po shkruaj një libër për Kozmosin!”), më pati shtyrë të mendoja për hapësira të llojit tjetër, si i thonë fjalës, të parrokshme. Por edhe në një pikë loti, prapëseprapë, e gjeta grimcën kozmike.
Ah, syri juaj, dhembja juaj! Syri që pikon e dhembja që fërgëllon nëpër fletët.
Nuk është çudi që pikërisht rruaza e lotit të jetë Alefi i parë, ai i vërteti, të cilin ne më kot e kërkojmë ndryshe duke fantazuar sipas Borgesit. Pylli i errët i vetmisë që ju mundon, ishte aq tronditës, sa më gllabëroi menjëherë dhe, ndonëse me vonesë, marr pjesë në zinë tuaj pikëlluese. Ju thoni se biri juaj Jorge Federiko vdiq dhe se për ju gjithçka është shembur, duke jua ndalur kohën. Ju thoni që, i dehur nga dhembja, mes rrënojave të mendjes, ju kumbojnë përvëlueshëm vargjet e Vallejos se ka kaq goditje të forta në jetë, goditje si urrejtja e Zotit!
Ju falem Mjeshtër, por askush nuk e vë në dyshim se ju keni gjithashtu dashuninë e Hyjit, pasi Providenca dhe vetëm Providenca, që ju dha atë talent suprem, e di mirë se sa shumë keni bërë për artin e sotëm.
Midis emrave të tjerë, plot emrave që u referoheni në libër, u ndala me kureshtje të veçantë tek Elvira Gonzales Fraga, menaxherja e përzemërt, që pata rastin ta njihja atëherë në shoqërimin tuaj. Kam frikë se, për fat të keq, mirënjohja aq drithëruese që shprehni ndaj saj, do të gjejë veshë të shurdhët në një botë të mbushur me mosmirënjohje. Mirëpo, shkarazi, ju kujtoj se unë nuk i mallkoj mosmirënjohësit, pasi thuhet se kjo skotë është e vetëmallkuar.
Sa për pjesën që ia kushtoni ardhjes suaj në Tiranë, tablosë festive me muzika, vrojtimeve të shpejta, ndonjë përmendjeje që... Më falni, këtu po ndalem më gjatë. Ka rrjedhur mjaft ujë nga ajo ditë, i nderuar Mjeshtër dhe, për të sjellë një fakt, ju nuk e dini se kam botuar një novelë (Gjaku im i errët), ku flas jo për një, por për dy takime tona. Atë në hollin e Hotel-Tiranës, të cilin e kam riprodhuar me besnikëri të rreptë, thuajse fjalë për fjalë, si dhe atë të trilluarin, me Borgesin në Bibliotekën Nacionale të Buenos Airesit dhe në shtëpinë e rrugës Garay. Ndër të tjera, te libri im do të gjeni edhe frazën: “Pompë të madhe pati kur Sabato ia mbërrini që nga Argjentina në Tiranë.” Kurse në Buenos, nisur nga mosha dhe gjendja shëndetësore, i shpreh Borgesit një dyshim, dyshimin se mbas aq vitesh prej takimit tonë të parë, ndoshta truri juaj (rrënojat e trurit, thoni ju) ka filluar të mjegullohet, andaj kujtimet ju ndërthuren dhe ju mbivendosen gabimisht. (“Është kthyer Skënderbegu në Shqipëri? Diktatura është rrëzuar, apo jo?”, më pyesni në pastiçerinë e Zunino-s & Zungri-t.) Zoti më vraftë, kanë qenë parandjenja rrëshqitjet e kujtesës suaj në librin tim, apo...?!
Nuk po e zgjas, por po citoj librin tuaj:
“U ktheva nga Shqipëria, ku mora çmimin Kadare. Isha i shkatërruar, por megjithatë mblodha forcat dhe shkova, për të mos e zhgënjyer këtë vend të varfër. Në Tiranë m’u bë një nga vlerësimet më emocionuese të jetës sime. Ai vend, që ka vuajtur mbi kurriz një tirani, ku ende mund të shihen mbeturinat e diktaturës, fytyrat e kontraktuara nga vuajtjet dhe bunkerët e skëterrshëm, të ndërtuar me urdhër të tiranit, më priti si një bamirës, si një mbret, si një bir të dashur. Organizuan këngë e vallëzime me rastin e dhënies së çmimit. Një poet më ofroi një vazo plot me dhé të mbledhur nga toka e lindjes së sime mëje. Ndërsa një shkrimtar i madh më tregoi një fletore të mbajtur fshehurazi në burg; me shkronja të vogla kishte kopjuar një tekst të Kamysë dhe “Djalin e dashur e të hershëm”, Abandonin tim. Më tha duke qarë se gjatë viteve të shumta, që kishte rënë brenda si i burgosur politik, në errësirën e burgut lexonte çdo ditë ato faqe, fshehurazi, për të përballuar dënimin. U trondita...” (Përpara Fundit – Rrëfim mbi një Shekull, faqe 128.)
Vallë, në ç’kopshte ju kanë shëtitur dhe hamgjitur, miku im i ngratë?! Nëse nuk do ta kisha botuar librin që ju përmenda, dhe nëse as ju nuk do t’i hidhnit në letër këto kujtime (scripta manent), kurrësesi nuk do t’i hyja rektifikimit. Them rektifikimit dhe jo identifikimit, pasi të dy jemi identifikuar dyfish më përpara. Në librin “Gjaku im i errët” është edhe fletroja ime me kutiza të vogla, Fletorja e Fshehtësive. Aty ndodhen të kopjuara me dorë tekste nga “La Chute” i Kamysë, nga romani juaj “L’ange des ténèbres” dhe nga vepra të autorëve të tjerë që, në kohën kur i kopjoja, i kishim të ndaluara. Ju u mahnitët duke parë se shënimet nga “L’ange des ténèbres”, romani juaj që e kisha lexuar në frëngjisht, zinin 28 faqe. Ndërsa fragmentin ku tregoni origjinën shqiptare nga mëmësia (“Elle a cinquante pour cent de sang albanais.”), tashmë e kisha përkthyer dhe e kisha botuar (Drita, 28 qershor 1992), pa më vajtur kurrsesi në mend se do të takoheshim një ditë.
Mbasi mbaroi ceremonia e Çmimit, atë mbrëmje nuk kemi qenë bashkë. Nuk qemë bashkë, sepse unë nuk isha i ftuar për darkë. Me gjithë këmbënguljen tuaj, “ftesën personale” nga ana juaj, u tregova kokëfortë dhe nuk pranova të vija mik pas miku, bythec në fjalorin malësor. Atëherë ju kërkuat që, të paktën, atë Fletore ta mbanit një natë në Hotel-Tirana. Kurse të nesërmen e prillit 1996, e diel ka qenë, ma kthyet në hollin e atij hoteli, në një takim që ka mbetur i paharrueshëm për mua. Pikërisht në kapakun e brendshëm të Fletores sime, ndodhet edhe shënimi që më kishit lënë me shkrimin tuaj të imët, duke m’u drejtuar me: “Pour Zija, avec...”.
Letrën tuaj e mora dhe më duhet t’ju them se arriti, kur nuk e prisja më. E kam fjalën për librin tuaj “Përpara Fundit”, që i përkthyer në shqipe u botua edhe këtu. Sigurisht, e fshehta që më besuat dikur në Tiranë (“Po shkruaj një libër për Kozmosin!”), më pati shtyrë të mendoja për hapësira të llojit tjetër, si i thonë fjalës, të parrokshme. Por edhe në një pikë loti, prapëseprapë, e gjeta grimcën kozmike.
Ah, syri juaj, dhembja juaj! Syri që pikon e dhembja që fërgëllon nëpër fletët.
Nuk është çudi që pikërisht rruaza e lotit të jetë Alefi i parë, ai i vërteti, të cilin ne më kot e kërkojmë ndryshe duke fantazuar sipas Borgesit. Pylli i errët i vetmisë që ju mundon, ishte aq tronditës, sa më gllabëroi menjëherë dhe, ndonëse me vonesë, marr pjesë në zinë tuaj pikëlluese. Ju thoni se biri juaj Jorge Federiko vdiq dhe se për ju gjithçka është shembur, duke jua ndalur kohën. Ju thoni që, i dehur nga dhembja, mes rrënojave të mendjes, ju kumbojnë përvëlueshëm vargjet e Vallejos se ka kaq goditje të forta në jetë, goditje si urrejtja e Zotit!
Ju falem Mjeshtër, por askush nuk e vë në dyshim se ju keni gjithashtu dashuninë e Hyjit, pasi Providenca dhe vetëm Providenca, që ju dha atë talent suprem, e di mirë se sa shumë keni bërë për artin e sotëm.
Midis emrave të tjerë, plot emrave që u referoheni në libër, u ndala me kureshtje të veçantë tek Elvira Gonzales Fraga, menaxherja e përzemërt, që pata rastin ta njihja atëherë në shoqërimin tuaj. Kam frikë se, për fat të keq, mirënjohja aq drithëruese që shprehni ndaj saj, do të gjejë veshë të shurdhët në një botë të mbushur me mosmirënjohje. Mirëpo, shkarazi, ju kujtoj se unë nuk i mallkoj mosmirënjohësit, pasi thuhet se kjo skotë është e vetëmallkuar.
Sa për pjesën që ia kushtoni ardhjes suaj në Tiranë, tablosë festive me muzika, vrojtimeve të shpejta, ndonjë përmendjeje që... Më falni, këtu po ndalem më gjatë. Ka rrjedhur mjaft ujë nga ajo ditë, i nderuar Mjeshtër dhe, për të sjellë një fakt, ju nuk e dini se kam botuar një novelë (Gjaku im i errët), ku flas jo për një, por për dy takime tona. Atë në hollin e Hotel-Tiranës, të cilin e kam riprodhuar me besnikëri të rreptë, thuajse fjalë për fjalë, si dhe atë të trilluarin, me Borgesin në Bibliotekën Nacionale të Buenos Airesit dhe në shtëpinë e rrugës Garay. Ndër të tjera, te libri im do të gjeni edhe frazën: “Pompë të madhe pati kur Sabato ia mbërrini që nga Argjentina në Tiranë.” Kurse në Buenos, nisur nga mosha dhe gjendja shëndetësore, i shpreh Borgesit një dyshim, dyshimin se mbas aq vitesh prej takimit tonë të parë, ndoshta truri juaj (rrënojat e trurit, thoni ju) ka filluar të mjegullohet, andaj kujtimet ju ndërthuren dhe ju mbivendosen gabimisht. (“Është kthyer Skënderbegu në Shqipëri? Diktatura është rrëzuar, apo jo?”, më pyesni në pastiçerinë e Zunino-s & Zungri-t.) Zoti më vraftë, kanë qenë parandjenja rrëshqitjet e kujtesës suaj në librin tim, apo...?!
Nuk po e zgjas, por po citoj librin tuaj:
“U ktheva nga Shqipëria, ku mora çmimin Kadare. Isha i shkatërruar, por megjithatë mblodha forcat dhe shkova, për të mos e zhgënjyer këtë vend të varfër. Në Tiranë m’u bë një nga vlerësimet më emocionuese të jetës sime. Ai vend, që ka vuajtur mbi kurriz një tirani, ku ende mund të shihen mbeturinat e diktaturës, fytyrat e kontraktuara nga vuajtjet dhe bunkerët e skëterrshëm, të ndërtuar me urdhër të tiranit, më priti si një bamirës, si një mbret, si një bir të dashur. Organizuan këngë e vallëzime me rastin e dhënies së çmimit. Një poet më ofroi një vazo plot me dhé të mbledhur nga toka e lindjes së sime mëje. Ndërsa një shkrimtar i madh më tregoi një fletore të mbajtur fshehurazi në burg; me shkronja të vogla kishte kopjuar një tekst të Kamysë dhe “Djalin e dashur e të hershëm”, Abandonin tim. Më tha duke qarë se gjatë viteve të shumta, që kishte rënë brenda si i burgosur politik, në errësirën e burgut lexonte çdo ditë ato faqe, fshehurazi, për të përballuar dënimin. U trondita...” (Përpara Fundit – Rrëfim mbi një Shekull, faqe 128.)
Vallë, në ç’kopshte ju kanë shëtitur dhe hamgjitur, miku im i ngratë?! Nëse nuk do ta kisha botuar librin që ju përmenda, dhe nëse as ju nuk do t’i hidhnit në letër këto kujtime (scripta manent), kurrësesi nuk do t’i hyja rektifikimit. Them rektifikimit dhe jo identifikimit, pasi të dy jemi identifikuar dyfish më përpara. Në librin “Gjaku im i errët” është edhe fletroja ime me kutiza të vogla, Fletorja e Fshehtësive. Aty ndodhen të kopjuara me dorë tekste nga “La Chute” i Kamysë, nga romani juaj “L’ange des ténèbres” dhe nga vepra të autorëve të tjerë që, në kohën kur i kopjoja, i kishim të ndaluara. Ju u mahnitët duke parë se shënimet nga “L’ange des ténèbres”, romani juaj që e kisha lexuar në frëngjisht, zinin 28 faqe. Ndërsa fragmentin ku tregoni origjinën shqiptare nga mëmësia (“Elle a cinquante pour cent de sang albanais.”), tashmë e kisha përkthyer dhe e kisha botuar (Drita, 28 qershor 1992), pa më vajtur kurrsesi në mend se do të takoheshim një ditë.
Mbasi mbaroi ceremonia e Çmimit, atë mbrëmje nuk kemi qenë bashkë. Nuk qemë bashkë, sepse unë nuk isha i ftuar për darkë. Me gjithë këmbënguljen tuaj, “ftesën personale” nga ana juaj, u tregova kokëfortë dhe nuk pranova të vija mik pas miku, bythec në fjalorin malësor. Atëherë ju kërkuat që, të paktën, atë Fletore ta mbanit një natë në Hotel-Tirana. Kurse të nesërmen e prillit 1996, e diel ka qenë, ma kthyet në hollin e atij hoteli, në një takim që ka mbetur i paharrueshëm për mua. Pikërisht në kapakun e brendshëm të Fletores sime, ndodhet edhe shënimi që më kishit lënë me shkrimin tuaj të imët, duke m’u drejtuar me: “Pour Zija, avec...”.
E si kështu, Ernesto, i keni bërë lëmsh kujtimet e atëhershme, duke më dhënë merita që nuk më takojnë dhe që nuk mund t’i mbaj?! Unë nuk kam qenë ndonjëherë i burgosur politik dhe, për hir të së vërtetës, gjatë asaj gjysmë ore që kuvenduam së bashku (ndoshta kanë qenë dyzet minuta, po kush e pa sahatin!), as nuk u zu ngoje politika. Nuk folëm as për burgjet, as për tiranin e tiraninë. Si të pushtuar nga njëfarë ekstaze, ne folëm vetëm për Perëndinë dhe Tiranin tonë të përbashkët – Artin, dhe folëm sidomos për veprat tuaja. Sido që të kishte qenë fati im, nuk do të më bënte zemra që atë kohë të pakthyeshme, e cila të jepet vetëm një herë në jetë, ta shpenzoja me dertet e mia.
Kurse për atë cilësimin që bëni... Ernesto, si ju ka ardhur në mend të më cilësoni “shkrimtar i madh”?! Ju falenderoj me zemër, Maestro, por sinqerisht ju them se tek unë kalon rikoshet. Atë përshtypje (Me një mijë dreqen, hiqeni nga mendja pra!) ju mund ta keni krijuar nga rekomandimet e ndonjë dashamirësi tim, ndoshta autoritet letrar. Me gjasë, edhe nga marrëdhënia e përnjëhershme, ai komunikim e mirëkuptim i mistershëm që reflektuam gjatë takimit tonë, thua se patëm Zotin ndërmjet. Por thelbi, që më vë në siklet, është ky: Ju nuk keni lexuar asgjë timen. Unë nuk e përmbusha dëshirën tuaj që t’ju dërgoja diçka. T’ju them të drejtën, kur u botua “Te olvidas los zapatos, hombre”, nga që ishte në spanjishte, pra në gjuhën tuaj, më shkoi nëpër mend kalimthi t’jua dërgoja me postë. Por hoqa dorë pa mëdyshje, duke i qëndruar besnik rezistencës që kisha treguar ndaj jush. A ju kujtohet çasti, kur zonja Elvira ngulmonte të merrte adresat e mia (I dua patjetër, thoshte, Maestro kërkon t’ju shkruajë!) dhe unë e ndërpreva, duke u kthyer nga ju me këto fjalë:
“Mjeshtër, po unë e kam marrë me kohë letrën tuaj.”
“Si kështu?!”, u habitët.
Atëherë vura gishtin në Fletoren me kutiza, pikërisht te faqja “Mon cher et lointain jeune ami...” të Abaddon.
“Kjo është letra, Maestro. E kam gjetur në romanin tuaj dhe e kam riprodhuar me shkrim dore”, thashë. “Letra që dikur i keni shkruar një shkrimtari të largët dhe ku gjendet e gjithë përkrahja juaj, të gjitha pikëpamjet e juaja për letërsinë e lexuesin. Jemi takuar herët bashkë, Ernesto... Përse të mundoheni tani, ju nuk mund të shkruani një letër tjetër më të bukur se kjo!”
Por e pranoj, keni arritur ta shkruani sërish në mënyrë fort prekëse, intime dhe të thellë. Besoj e kuptoni ku e kam fjalën, te libri juaj “Përpara Fundit”. Jam tërhequr pra, duke e pranuar këtë libër si një letër tjetër prej jush. Dhe ua di për nder. Ndërsa këtë letrën time, të cilën e marr në dorë herë pas here, e lehtësoj prej diçkaje dhe e plotësoj me ndonjë kujtim, nuk kam për t’jua dërguar kurrë. Ju pata thënë që të mos i kurseni sytë, madje të mos i kurseni qoftë dhe po të verboheshit duke shkruar, por nuk kam dashur asnjëherë ta shpenzoni dritën për çfarë nuk është e domosdoshme.
Sidoqoftë, meqë ky version i letrës do të jetë përfundimtari, ja dhe një plotësim për dhembjen shkallëmuese, goditjen e madhe që një ditë sërish na bëri bashkë. Atëherë, kur u preka thellë për Jorge Federiko-n tuaj, kurrsesi s’më shkonte nëpër mend se fati, ky zarf që kyç sekretin hyjnor, një ditë do të më sillte të njëjtën gjëmë për tim bir, Dritanin 36 vjeçar. Vdekja është ajo që e dimë, por që nuk e kemi provuar dhe, kur ta provojmë, prapë nuk do ta njohim. Çdokujt i mbetet vetëm një mundësi: ta njohë duke parë si largohen të tjerët. Prandaj, kur keni lotuar atëherë për djalin tuaj, e besoj pa mëdyshje, në mendje keni pasur edhe djemtë e tjetërkujt. Se ky është solidariteti, kjo është mirësia, kështu qarkullojnë ato nëpër botë. Ernesto, zemrat bujare nuk e emetojnë të mirën që t’u kthehet, por që vetë njerëzimi të bëhet më i mirë.
Kurse për atë cilësimin që bëni... Ernesto, si ju ka ardhur në mend të më cilësoni “shkrimtar i madh”?! Ju falenderoj me zemër, Maestro, por sinqerisht ju them se tek unë kalon rikoshet. Atë përshtypje (Me një mijë dreqen, hiqeni nga mendja pra!) ju mund ta keni krijuar nga rekomandimet e ndonjë dashamirësi tim, ndoshta autoritet letrar. Me gjasë, edhe nga marrëdhënia e përnjëhershme, ai komunikim e mirëkuptim i mistershëm që reflektuam gjatë takimit tonë, thua se patëm Zotin ndërmjet. Por thelbi, që më vë në siklet, është ky: Ju nuk keni lexuar asgjë timen. Unë nuk e përmbusha dëshirën tuaj që t’ju dërgoja diçka. T’ju them të drejtën, kur u botua “Te olvidas los zapatos, hombre”, nga që ishte në spanjishte, pra në gjuhën tuaj, më shkoi nëpër mend kalimthi t’jua dërgoja me postë. Por hoqa dorë pa mëdyshje, duke i qëndruar besnik rezistencës që kisha treguar ndaj jush. A ju kujtohet çasti, kur zonja Elvira ngulmonte të merrte adresat e mia (I dua patjetër, thoshte, Maestro kërkon t’ju shkruajë!) dhe unë e ndërpreva, duke u kthyer nga ju me këto fjalë:
“Mjeshtër, po unë e kam marrë me kohë letrën tuaj.”
“Si kështu?!”, u habitët.
Atëherë vura gishtin në Fletoren me kutiza, pikërisht te faqja “Mon cher et lointain jeune ami...” të Abaddon.
“Kjo është letra, Maestro. E kam gjetur në romanin tuaj dhe e kam riprodhuar me shkrim dore”, thashë. “Letra që dikur i keni shkruar një shkrimtari të largët dhe ku gjendet e gjithë përkrahja juaj, të gjitha pikëpamjet e juaja për letërsinë e lexuesin. Jemi takuar herët bashkë, Ernesto... Përse të mundoheni tani, ju nuk mund të shkruani një letër tjetër më të bukur se kjo!”
Por e pranoj, keni arritur ta shkruani sërish në mënyrë fort prekëse, intime dhe të thellë. Besoj e kuptoni ku e kam fjalën, te libri juaj “Përpara Fundit”. Jam tërhequr pra, duke e pranuar këtë libër si një letër tjetër prej jush. Dhe ua di për nder. Ndërsa këtë letrën time, të cilën e marr në dorë herë pas here, e lehtësoj prej diçkaje dhe e plotësoj me ndonjë kujtim, nuk kam për t’jua dërguar kurrë. Ju pata thënë që të mos i kurseni sytë, madje të mos i kurseni qoftë dhe po të verboheshit duke shkruar, por nuk kam dashur asnjëherë ta shpenzoni dritën për çfarë nuk është e domosdoshme.
Sidoqoftë, meqë ky version i letrës do të jetë përfundimtari, ja dhe një plotësim për dhembjen shkallëmuese, goditjen e madhe që një ditë sërish na bëri bashkë. Atëherë, kur u preka thellë për Jorge Federiko-n tuaj, kurrsesi s’më shkonte nëpër mend se fati, ky zarf që kyç sekretin hyjnor, një ditë do të më sillte të njëjtën gjëmë për tim bir, Dritanin 36 vjeçar. Vdekja është ajo që e dimë, por që nuk e kemi provuar dhe, kur ta provojmë, prapë nuk do ta njohim. Çdokujt i mbetet vetëm një mundësi: ta njohë duke parë si largohen të tjerët. Prandaj, kur keni lotuar atëherë për djalin tuaj, e besoj pa mëdyshje, në mendje keni pasur edhe djemtë e tjetërkujt. Se ky është solidariteti, kjo është mirësia, kështu qarkullojnë ato nëpër botë. Ernesto, zemrat bujare nuk e emetojnë të mirën që t’u kthehet, por që vetë njerëzimi të bëhet më i mirë.
Poshtëshënim: Mjeshtër, ju e dini fort mirë se, ashtu si lavdia, breroja nuk është veçse shkëlqimi i jashtëm i kometës. Në të vërtetë, kometa udhëton duke djegur veten. Ju tashmë keni vajtur edhe sipër tyre, në Qiellin e shtatë. Megjithëse deri në ditën time do të komunikojmë në distancë, ju lutem, tregoni kujdes që derën ta lini hapur. Kur të jemi së bashku, këtë letër nuk do ta kem me vete. E përse u dashkan letrat, fletoret, librat e botuar dhe dorëshkrimet e tyre?! Të gjitha këtej mbesin. Ne do të flasim ahere sy më sy, pa daulle, pa ceremonira, pa çmime e medalje, pa menaxherë. Dhe, sigurisht, pa shkarje të kujtesës, por me atë kthjellimin e epërm që ta jep vetëm një gjuhë, ajo shpirtërorja kur të Vërtetat rrëfehen para Zotit.
0 comments:
Post a Comment