E shtunë, 4 mars, Dritani mbylli sytë. Fragmente
nga “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes”.
I gjithë njerëzimi, sado që pa ndonjë biletë në dorë, është pjesëmarrës në një lotari të përbotshme, ku orë e çast hidhet shorti më i fshehtë. Rezultatet nuk komunikohen, ato vetëm ekzekutohen. Paradoksi është se humbet ai që fiton. Kështu, një ditë prej ditësh, ne e humbëm djalin tonë.
Kur mbylli sytë, dy prej miqve në Tiranë ua dërgova lajmin me SMS me të njëjtin tekst. Në mos gaboj, nuk e përmendja fjalën vdekje, por njoftoja ndryshe: “Na ishte njëherë një baba e një djalë që çudisnin dynjanë, kaq miq të ngushtë ishin. Tanì ky djali nuk është më.” Ndajfolja tanì ka homonimi me emrin e shkurtuar të Dritanit, pra me Tàni. Andaj teksti mund të lexohej edhe kështu: “Na ishte njëherë një baba e një djalë që çudisnin dynjanë, kaq miq të ngushtë ishin. Tàni, ky djali, nuk është më.”
Se kur e si kishte nisur kjo miqësi, zor të thuhet. Më vjen të besoj se ishte e lindur. Dritani, Tani, Tanushi, siç e përkëdhelnim qysh herët, ka qenë fryt pasioni, fëmijë dashurie dhe rinie. Prindërit e tij ishin njëzet e katër vjeç, kur ai erdhi në jetë më 11 janar 1970. Sidoqoftë, me kohë, miqtë e mi u bënë edhe miqtë e Dritanit, dhe miqtë e tij u bënë edhe të mitë. Thjesht, jam një baba që pata kohën e vullnetin, por sidomos pata fatin të mësoja nga im bir, këtë e pranoj pa rezerva. Unë mund ta kem mësuar në fillim se jeta duhet jetuar me dinjitet, ndërsa ai më mësoi pastaj se kaq nuk është e mjaftueshme, duhet që edhe të vdesësh me dinjitet.
Ende në Itali, për aq sa më rrejti gjumi me dritën ndezur, pashë një ëndërr të vogël. Isha me time shoqe në ashensorin e spitalit. Dera u mbyll dhe, që nga rrënja, ma zuri jashtë krahun e djathtë. Ma zuri për të ma këputur. Mesnata sapo kalonte dhe me këtë vegulli, fanitjen e supit cung, dola në ballkon. Aty, nën një qiell dimri që fusha ia zmadhonte përmasat, m’u dynd me forcë një ide e pazakontë, e cila dhe herë tjetër më kishte shkarë në mendje. Të nesërmen ne do të ktheheshim bashkë me arkivolin dhe në Tiranë, nëpërmjet gazetave dhe ekraneve televizive, ngjarja e përmortshme tashmë ishte bërë gjerësisht e njohur. E ndoshta pikërisht prej përfytyrimeve të atjeshme, teksa prisja të gdhinte mëngjesi, m’u ripërtëri ideja që në derën e shtëpisë të afishohej sa më njerëzishëm një lajmërim ftues: “Ju jeni të mirëseardhur, zonja dhe zotërinj, ju keni gjithë mirënjohjen tonë të thellë dhe dhëntë Zoti t’ua kthejmë në të mira, por jeni të lutur që të mos provoni për të na ngushëlluar.”
Ishte nata e tretë pa Dritanin.
***
Lajmin e vet, atë të shtrimit në spital, na e fshehu në fillim, mbasi celulari ndihmon për ta tjetërsuar vendndodhjen. Dinim vetëm se kishte porositur biletat e avionit (më vonë, në jermin e tij, do të bëhej aeroplan) dhe, në fund të qershorit, do të vinte për pushime me Kevin, të birin dhe me Elionën, të shoqen shtatzënë me Livian, që do të lindte në nëntor dhe ne do t’ia çonim në spital për ta mbajtur në prehër. Përfytyronim një verë me plane të këndshme për shtëpinë tonë, prisnim ditë bashkuese. Në të njëjtën kohë, nga Graci i Austrisë do t’ia mbërrinin Karagjozatët, ime bijë Riviera, bashkëshorti Luli (Bardhyli) dhe dy nipat e vegjël. Edhe lëvizja gjatë pushimeve ishte përcaktuar: Tiranë - Durrës - Himarë. Qiell vere, qiell ëndrrash dhe det ndjellës, det i jugut. Kaq peng do t’i mbetej ajo verë Kevit katër vjeç e gjysmë, sa edhe pasi gjithçka ishte prishur, dhe ishte prishur në mënyrë të pandreqshme, në shtëpinë e tij në Castelnovo më thoshte, gjysh, kam një fjalë te veshi, a shkojmë nesër në det? Më duhej t’i thoja jo, është e pamundur, sepse nuk doja ta gënjeja, por edhe t’ia shpjegoja gjëmën që sapo kishte nisur me sëmundjen e rëndë, e kisha të pamundur. Qysh atëherë më ka mbetur ndjesia se gjuha ka dy rrënjë, në gojë dhe në zemër.
***
Punë ditësh, derisa morëm vizat në ambasadën austriake, në spital përparuan analizat. Dritanin e vizitoi një mjek onkolog, doktor Franciosi, me të cilin na priste një rrugë e gjatë më pas, dhe e njoftoi se mund ta transferonin në pavijon tjetër, domethënë, në atë më të frikshmin. I sigurt se çfarë trazimesh mund të shkaktojë te çdo i sëmurë një lajm si ky, i fola gjatë në telefon, mos u tremb, Tanush, ai ujk që po të ndjek nuk duhet të të kafshojë prapa shpine, prandaj vërja shpatullat murit, shihe drejtpërdrejt në sy dhe kacafytu me të: duke shkuar në onkologjik, nuk do të thotë se medoemos e ke atë sëmundje, por nëse e ke vërtet, vetëm aty mund të diagnostikohesh e të kurohesh.
Po, po, miratoi në anën tjetër.
Veçse nuk mund t’ia shihja se çfarë i shkruante fytyra e bukur pas thirrjes sime patetike për luftë të shpallur, një luftë të pabarabartë dhe mizore, jo me ujkun por me kuçedrën me shtatë koka, së cilës mund t’ia presësh njërën, mund t’ia presësh edhe tjetrën, por nuk mbeten pesë, bëhen prapë shtatë, sepse i dalin të reja.
E tamam në katin e shtatë do ta çonin.
S’di si nuk m’u tha goja atë çast, si munda ashtu, pa asnjë parapërgatitje dhe pa e kaluar fare në palestër, ta ftoja djalin për t’u hedhur drejt e në arenë. Brishtësia e tij, durimi dhe intuita e tij e vetëmjaftueshme, përveç dhembjes së hatashme, do të na bënin pastaj rreptësisht të kujdesshëm, aq sa gjithë të vërtetën e sëmundjes do t’ia paraqisnim me një ambalazhim që e vishte tebdil.
***
Kur arritëm, kishte dalë me leje nga spitali për të na pritur në shtëpi. Ishte prapë e shtunë, si dita kur iu drejtua urgjencës prej diplopisë së syrit të djathtë, që tash ia kishin mbyllur me garzë. Syrin e majtë ma lini jashtë, sikur më murmuronte një zë nga llagëmet e folkut. Ma lini jashtë një sy, sa t’i shoh prindërit që më vijnë nga larg, ngulmonte zëri prapë.
Duket paksa fatale, por të shtunat përvëluese do të na ndiqnin deri në fund dhe, sido të interpretohen, nuk dua të fsheh asnjë rastësi, do të na ndiqnin deri tek e shtuna kur Dritani mbylli sytë (edhe të majtin, pra), madje deri në ditën e sotme, kur po nis këto shënime, 25 mars 2006, fiks tri javë nga ditëvdekja e Dritanit, fiks e shtuna e ditëlindjes sime, kur mbush gjashtëdhjetë vjeç rrumbullak.
S’e kam kapur asnjëherë atë çastin e shkurtër, i cili i mjafton lules për të çelur. Por buzëqeshja e Dritanit gjithnjë më kujton vetëm një çelje, atë të trëndafilave. Ishte goja e tij dhe lezetet e fytyrës së tij që ma japin këtë përfytyrim. Na priti duke buzëqeshur dhe e kuptova se kërkonte të na jepte zemër, por edhe se ishte ende pa teprime ngarkesash, ende i painformuar plotësisht për sëmundjen e vet. Bandën që ia vuloste syrin e trajtonte shpërfillshëm (do të rezultonte si damka pyjore që vulos drurin e caktuar për t’u prerë), dhe nuk e jepte veten, megjithëse krahu i majtë, që i shkaktonte dhimbje në çdo lëvizje, tashmë i rrinte si i varur. (Derisa të sharrohej trungu, druri do të pritej me copa, degë pas dege.)
Aty për aty, edhe pse diku i shtypur, nuk m’u qas as mua mendimi i vdekjes. Veçse flokët e tij, forma e flokëve, për çudi më sillnin pamjen e dhëndrit, atë pamje që kishte pasur në dasmën e vet dhe që, të regjistruar në video-kasetë, e shihnim në Tiranë për të hequr mallin.
Leja që kishte marrë në spital, ishte si një leje që i kërkohet Vdekjes. Ia kishte marrë për t’i pritur prindërit me një darkë festive, darkë me mish e verë të kuqe, por që me gjithë përpjekjet e dyanshme, prapëseprapë nuk po gazmonim, nuk po arrinim t’i jepnim atmosferën që ndizej zakonisht në takimet tona. Aty, në tryezë, u kujtua sërish dhe na drejtoi po atë pyetje, të cilën na e kishte bërë sapo hapnim çantat e udhëtimit. Dukej se nuk ishte bindur nga fjalët tona dhe pyeti se përse nuk ia kishim sjellë romanin tim të ri, që kishte dalë nga shtypi prej pak kohësh. (Shkrimin më të parë për të, që arrita ta lexoja në FJALA përpara se t’i drejtoheshim ndonjë agjencie udhëtimi, Elvana Zaimi e kishte emërtuar mistershëm: “Ku priten bileta për në Parajsë”.) Të thamë se e harruam, iu gjegj po njëlloj e ëma, e kishim vënë kastile në tavolinë, por në çastin e fundit, nga nxitimi, na doli nga mendja që ta fusnim në çantë. Lëvizi njërin cep të buzëve, sa për të thënë se kjo harresa ishte një finte, pasi ai na kishte kujtuar gjithnjë, madje dhe në telefonatën e fundit, kam qejf ta shoh si ka dalë dhe kam gjithë kohën e mundshme për ta lexuar shpejt, kishte thënë. Pa i përmendur ende me zë ato përqasjet e tjera të kobshme, në atë situatë vetë titulli “Las Varrezas” na kishte ndaluar për t’ia çuar.
Për të gjithë njerëzit jeta është e shkurtër, me përjashtim të atyre që vdesin të rinj.
O Zot, si më hypi në kokë ky paradoks që nuk po më ndahet?! S’është çudi që, së pari, të më ketë ardhur në mend asaj nate në tryezë, me verën e kuqe, bukën si naforë dhe Dritanin përballë. Në atë darkë nuk mund të përjashtohej një efekt transustanciacioni, çka përfshin edhe idenë se kush vdes i ri, do të thotë se ka vdekur për dikë tjetër. I zbehtë, i bukur, i pakonsumuar. Ku do t’i nguleshin gozhdët, kur të gjakosej duke u kryqëzuar në shtrat? Sa hemorragji do të kishte?.. Por do të vinte dhe ky çast, gjakun do ta shihnim me sytë tanë dhe do t’ia fshinim me duart tona.
Për fat të mirë, miqtë nuk e panë ashtu. Të ngurosur para fotos së tij në format të madh, asaj që u përdor për homazhe, gratë do të kujtoheshin deri për metamorfozën, që një prind e paskësh vërejtur para nesh: O bir, të pati nëna njeri, tash të ka fotografi! Ndërsa disa të tjerë, të cilët nuk e kishin takuar më qysh nga dasma, do të pohonin: E pamë dhëndër dhe po e shohim në mort.
***
Me kalimin e kohës, çfarë po ndodhte me Tanushin?.. Në fund zhvillohej lufta e trurit, ku kishin vërshuar metastazat, me zemrën e një tridhjetë e gjashtëvjeçari. E re për nga mosha, e blinduar për nga vullneti, pompa vitale nuk donte të jepej. Rreth dy pëllëmbë e ndajnë trurin nga zemra dhe zemrën nga truri. E shkurtër kjo rrugë për t’u përshkuar, po sa e largët nganjëherë, madje aq e largët, sa dhe njerëzimin e ka ndarë në dy pjesë: qysh nga Epikuri dhe Zenoni, gjysma shkojnë kah u thotë zemra, kurse gjysma tjetër kah u thotë truri. Tash kishte ardhur koha e betejës finale, hakmarrjes dhe pajtimit përmbarues.
Përveç tensionit arterial, infermierja e natës vinte për t’i matur me aparat sasinë e oksigjenit në mushkëri. Deri vonë e kishte 90, pra në normë, kur binte në 87 i vinte maskën e oksigjenit. Por oksigjenin më shpesh e përdornim vetë, ia ushqenim herë pas here nëpërmjet hundës, ashtu si buzët ia mbanim gjithnjë të njoma. Në kërkim të rënies së kadifejtë, nuk donim të vdiste i asfiksuar por i ngopur me ajër, shpresonim se edhe zemra e ka një qendër komandimi në tru dhe kështu, si duke ulur një çelës, zemra do të merrte komandën e ndalimit.
Një copë herë prita se mos thoshte ndonjë fjalë, diçka që të mund t’ia shkoqisja kuptimin ose ta merrja me mend, diçka nga ato që quhen amanetet e fundit. Qoftë dhe tërthorazi, atëherë kur kishte patur kohë edhe forca, nuk më kishte lënë asnjë porosi. Kam pyetur të shoqen dhe të ëmën, asnjë as atyre. Megjithëse i mbytur në lot, ende e administroja situatën në dhomë, madje pyeta veten se mos ishte çasti t’i thoja diçka. Ne nuk do t’i kërkonim të na falte, ne na duhet t’i shlyejmë vetë mëkatet tona, ndërsa atij nuk kishim çfarë t’i falnim, ai mbetej Engjëlli ynë.
Siç po i qëndroja te koka, u përkula më shumë edhe nisa t’i flisja. Asgjë e përgatitur, vetëm çfarë më vinte aty për aty. Të faleminderit biri im, të faleminderit miku im, u mundova të shqiptoja qartë, jam i sigurt se ti të gjithëve na njeh mirë, por edhe ne i njohim mirë dëshirat e tua, ti nuk i thua, por as ka nevojë t’i thuash, rri i qetë, Tani, më e mira do të bëhet, do të bëhet më e mira, o shpirt!..
Kisha bindjen se po i përcillja pikërisht çfarë duhej, sepse në ato çaste, dhe s’mund të ndodhte ndryshe, përveç gazepit për prindërit e të afërmit, e përvëlonte gazepi për fëmijët, Kevinin e Livian, doemos për të shoqen, Elionën tridhjetëvjeçare.
***
Pak nga pak po thyhesha. Megjithëse kisha qenë unë, që ua kisha ndaluar të tjerëve të qanin në dhomë, burri i rreptë kishte filluar ta lëshonte veten. E kjo kuptohej nga ngashërimat që më tradhtonin. Përkundrazi, gratë po bëheshin më të forta. Ime motër nuk guxonte sërish, por vetë ime shoqe më kujtoi se duhej të dilja, ndoshta ka ardhur çasti që të na lësh vetëm, tha.
A kishte ardhur vërtet? A i kisha thënë unë Zotit: Po, tashti O Zot po ta jap tim bir!.. Mos ishte pikërisht prania ime që nuk po e linte Dritanin të jepte frymën e fundit? Isha përpjekur gjithnjë, me sa kisha mundur, t’i fshihja lotët prej tij dhe mendimi se ai më dëgjonte teksa po e qaja për së gjalli, më bëri të dorëzohesha.
Por as në dhomën-sallon nuk mund të prisja dot... Aty jashtë çapitej përkrah meje Giancarlo, infermieri robust me sytë ngjyrë deti. S’po përmbahej as ai, më përfshiu ndër shpatulla dhe më tërhoqi përgjatë korridorit. E çfarë t’ju them, signore Çela, foli i ngashëryer duke i lejuar vetes një mëkat profesional, ja, në këtë dhomën këtu dy plaka janë të shtruara, aty ngjitur po pleq, edhe më tej pacientë të moshuar ka, por vdekja po na merr Dritanin! Foli si të thoshte Britanin, se një britmë ishte gati t’i dilte nga goja.
Nuk isha i zemëruar me askënd, askujt nuk ia doja të keqen, përveçse, teksa dilja në platformën metalike dhe ngrija sytë nga qielli, kuptova se isha krejt fillikat, krejt i kotë, krejt i pafuqishëm. Sado që ishte e pamundur të arrinin deri aty, veshët sikur më gjëmonin nga rënkimet nëpër dhomat e pavijonit. Për herë të parë u ndjeva i braktisur nga Zoti. Dhe kur të lëshon besimi te Zoti, dihet se kush e merr pushtetin në dorë. Më kaploi një dyndje djallëzore, dyndje imazhesh të papastra, që më sollën para syve thertoret e Çikagos. Kisha dëgjuar se atje përdoren teknika të larta, deri edhe thundrat përpunohen, asgjë nuk shkon dëm, përveç britmës së derrave.
E si kështu, fola me zë, të ikin njerëzit si derrat?! Po këtu nuk jemi në thertore!
Askush nuk më dëgjoi, isha një vetmitar i dërrmuar para Zotit dhe Djallit, të cilin po kërkoja ta shkelmoja nga vetja. S’pashë si i hodha ato hapa, as si hapa dyert, atë të paradhomës dhe të dhomës. Po hyja për të mos u shkulur më. Por kishin mbetur vetëm minutat e fundit. Matjet e mëparshme kishin treguar se tensioni po binte dhe, megjithëse duart dhe trupin ende i kishte të ngrohta, shputat e këmbëve po i ftoheshin ngadalë. Tashmë nuk kishte asnjë lëvizje, as të vullnetshme e as të pavullnetshme, krahët i mbante shtrirë, afruar me trupin. Po të mos çoja në mend se çfarë kishte ndodhur, po të dëgjoja vetëm heqjen e tij që ishte zbutur mjaft, do të mund të besoja se Dritani po flinte, se unë kisha dalë vetëm përkohësisht në korridor sa ta zinte gjumi dhe, për të mos e zgjuar, do të dilja sërish në majë të gishtave, do të përdorja atë marifetin për derën, pastaj do të rrija gjatë aty, duke pritur e duke vëzhguar. Pse, a nuk është gjumi një vëlla i vdekjes dhe vdekja gjumë i përjetshëm?!
***
E kërkoj nganjëherë, e thërras në emër. Sidomos në muzg. Në muzg dal në ballkonin tjetër, atë që sheh nga Dajti dhe malet e tjera shpatull më shpatull. Më shkon koka djathtas e majtas, gjithë vargorin e ndjek me sy, pamja më përthyhet prej lotëve, pastaj më ngjan se befas një aeroplan po del nga grykat dhe Tani më përgjigjet: “Mos u habit, u nisa nga Perëndimi e po kthehem nga Lindja, sepse sido të nisesh, bota e rrumbullakët është. Ngado kalova pashë se fati ishte qorr dhe vdekja bënte kërdinë!” Atëherë dylli ndizet, ai qiriu i brendshëm merr shkëndijë papritur. Fap-fap ia bën flaka, fap-fap edhe lotët, por aq përvëlueshëm, sa më shtyjnë t’u flas me zë atyre që nuk i njoh, por e di se janë anembanë. E keni një lutje prej meje, sivëllezër të dhembjes, askënd nuk do të doja ta shihja të përlotur, ma lini mua lotin dhe të jeni të sigurt se, kur qaj Tanin tim, qaj dhe bijtë e botës.
***
Vdekja është ajo që e dimë, por që nuk e kemi provuar dhe, kur ta provojmë, prapë nuk do ta njohim. Çdokujt i mbetet vetëm një mundësi: ta njohë duke parë si largohen të tjerët. Prandaj bota rrudhet vërtet sa herë që vdes një njeri, por rrudhet edhe më shumë kur zvogëlohet vetë njeriu.
Sot na ka ftuar në këtë drekë ai që quhe(t)j Dritan Çela, na ka ftuar për të ngrënë dy kafshata, na ka ftuar thjesht për të na parë bashkë, pa asnjë amanet tjetër, se ai nuk u mor me amanete, nuk tha as më kujtoni, as mos më harroni, la vetëm të nënkuptohej: Për sa kohë që ju nuk mund të jeni me mua, do të jem unë me ju. Dhe ka shumë gjasa për dyvendësinë e Shpirtit, këtë e besoj.
Por a ka gjasa për mua në betejën e pabarabartë, përleshjen shkallmuese me kohën? Është lufta e senseve të kundërta. Dritani do të mbetet i ri, ashtu përgjithmonë, ndërsa mua më duhet të plakem duke mbetur i ri, në mënyrë që ditën (mos do të jetë e shtunë?) kur të bëhemi prapë bashkë, unë të jem i denjë për Miqësinë e djalit.
E këtu mjaft, po mbyllen këto shënime, që i rrëfeva bashkë me time shoqe. Sa ishte gjallë, s’e patëm zakon t’i flisnim gjindjes për Dritanin. Mund të thotë ndokush se tash është vonë. Por ç’të bëjmë pra, në këtë mënyrë na habiti jeta, gjithë jeta na shkoi duke u dashur. Në fillim ne deshëm ta jetonim dashurinë, pas vdekjes u kujtuam se hidhet edhe në letër.
Kur mbylli sytë, dy prej miqve në Tiranë ua dërgova lajmin me SMS me të njëjtin tekst. Në mos gaboj, nuk e përmendja fjalën vdekje, por njoftoja ndryshe: “Na ishte njëherë një baba e një djalë që çudisnin dynjanë, kaq miq të ngushtë ishin. Tanì ky djali nuk është më.” Ndajfolja tanì ka homonimi me emrin e shkurtuar të Dritanit, pra me Tàni. Andaj teksti mund të lexohej edhe kështu: “Na ishte njëherë një baba e një djalë që çudisnin dynjanë, kaq miq të ngushtë ishin. Tàni, ky djali, nuk është më.”
Se kur e si kishte nisur kjo miqësi, zor të thuhet. Më vjen të besoj se ishte e lindur. Dritani, Tani, Tanushi, siç e përkëdhelnim qysh herët, ka qenë fryt pasioni, fëmijë dashurie dhe rinie. Prindërit e tij ishin njëzet e katër vjeç, kur ai erdhi në jetë më 11 janar 1970. Sidoqoftë, me kohë, miqtë e mi u bënë edhe miqtë e Dritanit, dhe miqtë e tij u bënë edhe të mitë. Thjesht, jam një baba që pata kohën e vullnetin, por sidomos pata fatin të mësoja nga im bir, këtë e pranoj pa rezerva. Unë mund ta kem mësuar në fillim se jeta duhet jetuar me dinjitet, ndërsa ai më mësoi pastaj se kaq nuk është e mjaftueshme, duhet që edhe të vdesësh me dinjitet.
Ende në Itali, për aq sa më rrejti gjumi me dritën ndezur, pashë një ëndërr të vogël. Isha me time shoqe në ashensorin e spitalit. Dera u mbyll dhe, që nga rrënja, ma zuri jashtë krahun e djathtë. Ma zuri për të ma këputur. Mesnata sapo kalonte dhe me këtë vegulli, fanitjen e supit cung, dola në ballkon. Aty, nën një qiell dimri që fusha ia zmadhonte përmasat, m’u dynd me forcë një ide e pazakontë, e cila dhe herë tjetër më kishte shkarë në mendje. Të nesërmen ne do të ktheheshim bashkë me arkivolin dhe në Tiranë, nëpërmjet gazetave dhe ekraneve televizive, ngjarja e përmortshme tashmë ishte bërë gjerësisht e njohur. E ndoshta pikërisht prej përfytyrimeve të atjeshme, teksa prisja të gdhinte mëngjesi, m’u ripërtëri ideja që në derën e shtëpisë të afishohej sa më njerëzishëm një lajmërim ftues: “Ju jeni të mirëseardhur, zonja dhe zotërinj, ju keni gjithë mirënjohjen tonë të thellë dhe dhëntë Zoti t’ua kthejmë në të mira, por jeni të lutur që të mos provoni për të na ngushëlluar.”
Ishte nata e tretë pa Dritanin.
***
Lajmin e vet, atë të shtrimit në spital, na e fshehu në fillim, mbasi celulari ndihmon për ta tjetërsuar vendndodhjen. Dinim vetëm se kishte porositur biletat e avionit (më vonë, në jermin e tij, do të bëhej aeroplan) dhe, në fund të qershorit, do të vinte për pushime me Kevin, të birin dhe me Elionën, të shoqen shtatzënë me Livian, që do të lindte në nëntor dhe ne do t’ia çonim në spital për ta mbajtur në prehër. Përfytyronim një verë me plane të këndshme për shtëpinë tonë, prisnim ditë bashkuese. Në të njëjtën kohë, nga Graci i Austrisë do t’ia mbërrinin Karagjozatët, ime bijë Riviera, bashkëshorti Luli (Bardhyli) dhe dy nipat e vegjël. Edhe lëvizja gjatë pushimeve ishte përcaktuar: Tiranë - Durrës - Himarë. Qiell vere, qiell ëndrrash dhe det ndjellës, det i jugut. Kaq peng do t’i mbetej ajo verë Kevit katër vjeç e gjysmë, sa edhe pasi gjithçka ishte prishur, dhe ishte prishur në mënyrë të pandreqshme, në shtëpinë e tij në Castelnovo më thoshte, gjysh, kam një fjalë te veshi, a shkojmë nesër në det? Më duhej t’i thoja jo, është e pamundur, sepse nuk doja ta gënjeja, por edhe t’ia shpjegoja gjëmën që sapo kishte nisur me sëmundjen e rëndë, e kisha të pamundur. Qysh atëherë më ka mbetur ndjesia se gjuha ka dy rrënjë, në gojë dhe në zemër.
***
Punë ditësh, derisa morëm vizat në ambasadën austriake, në spital përparuan analizat. Dritanin e vizitoi një mjek onkolog, doktor Franciosi, me të cilin na priste një rrugë e gjatë më pas, dhe e njoftoi se mund ta transferonin në pavijon tjetër, domethënë, në atë më të frikshmin. I sigurt se çfarë trazimesh mund të shkaktojë te çdo i sëmurë një lajm si ky, i fola gjatë në telefon, mos u tremb, Tanush, ai ujk që po të ndjek nuk duhet të të kafshojë prapa shpine, prandaj vërja shpatullat murit, shihe drejtpërdrejt në sy dhe kacafytu me të: duke shkuar në onkologjik, nuk do të thotë se medoemos e ke atë sëmundje, por nëse e ke vërtet, vetëm aty mund të diagnostikohesh e të kurohesh.
Po, po, miratoi në anën tjetër.
Veçse nuk mund t’ia shihja se çfarë i shkruante fytyra e bukur pas thirrjes sime patetike për luftë të shpallur, një luftë të pabarabartë dhe mizore, jo me ujkun por me kuçedrën me shtatë koka, së cilës mund t’ia presësh njërën, mund t’ia presësh edhe tjetrën, por nuk mbeten pesë, bëhen prapë shtatë, sepse i dalin të reja.
E tamam në katin e shtatë do ta çonin.
S’di si nuk m’u tha goja atë çast, si munda ashtu, pa asnjë parapërgatitje dhe pa e kaluar fare në palestër, ta ftoja djalin për t’u hedhur drejt e në arenë. Brishtësia e tij, durimi dhe intuita e tij e vetëmjaftueshme, përveç dhembjes së hatashme, do të na bënin pastaj rreptësisht të kujdesshëm, aq sa gjithë të vërtetën e sëmundjes do t’ia paraqisnim me një ambalazhim që e vishte tebdil.
***
Kur arritëm, kishte dalë me leje nga spitali për të na pritur në shtëpi. Ishte prapë e shtunë, si dita kur iu drejtua urgjencës prej diplopisë së syrit të djathtë, që tash ia kishin mbyllur me garzë. Syrin e majtë ma lini jashtë, sikur më murmuronte një zë nga llagëmet e folkut. Ma lini jashtë një sy, sa t’i shoh prindërit që më vijnë nga larg, ngulmonte zëri prapë.
Duket paksa fatale, por të shtunat përvëluese do të na ndiqnin deri në fund dhe, sido të interpretohen, nuk dua të fsheh asnjë rastësi, do të na ndiqnin deri tek e shtuna kur Dritani mbylli sytë (edhe të majtin, pra), madje deri në ditën e sotme, kur po nis këto shënime, 25 mars 2006, fiks tri javë nga ditëvdekja e Dritanit, fiks e shtuna e ditëlindjes sime, kur mbush gjashtëdhjetë vjeç rrumbullak.
S’e kam kapur asnjëherë atë çastin e shkurtër, i cili i mjafton lules për të çelur. Por buzëqeshja e Dritanit gjithnjë më kujton vetëm një çelje, atë të trëndafilave. Ishte goja e tij dhe lezetet e fytyrës së tij që ma japin këtë përfytyrim. Na priti duke buzëqeshur dhe e kuptova se kërkonte të na jepte zemër, por edhe se ishte ende pa teprime ngarkesash, ende i painformuar plotësisht për sëmundjen e vet. Bandën që ia vuloste syrin e trajtonte shpërfillshëm (do të rezultonte si damka pyjore që vulos drurin e caktuar për t’u prerë), dhe nuk e jepte veten, megjithëse krahu i majtë, që i shkaktonte dhimbje në çdo lëvizje, tashmë i rrinte si i varur. (Derisa të sharrohej trungu, druri do të pritej me copa, degë pas dege.)
Aty për aty, edhe pse diku i shtypur, nuk m’u qas as mua mendimi i vdekjes. Veçse flokët e tij, forma e flokëve, për çudi më sillnin pamjen e dhëndrit, atë pamje që kishte pasur në dasmën e vet dhe që, të regjistruar në video-kasetë, e shihnim në Tiranë për të hequr mallin.
Leja që kishte marrë në spital, ishte si një leje që i kërkohet Vdekjes. Ia kishte marrë për t’i pritur prindërit me një darkë festive, darkë me mish e verë të kuqe, por që me gjithë përpjekjet e dyanshme, prapëseprapë nuk po gazmonim, nuk po arrinim t’i jepnim atmosferën që ndizej zakonisht në takimet tona. Aty, në tryezë, u kujtua sërish dhe na drejtoi po atë pyetje, të cilën na e kishte bërë sapo hapnim çantat e udhëtimit. Dukej se nuk ishte bindur nga fjalët tona dhe pyeti se përse nuk ia kishim sjellë romanin tim të ri, që kishte dalë nga shtypi prej pak kohësh. (Shkrimin më të parë për të, që arrita ta lexoja në FJALA përpara se t’i drejtoheshim ndonjë agjencie udhëtimi, Elvana Zaimi e kishte emërtuar mistershëm: “Ku priten bileta për në Parajsë”.) Të thamë se e harruam, iu gjegj po njëlloj e ëma, e kishim vënë kastile në tavolinë, por në çastin e fundit, nga nxitimi, na doli nga mendja që ta fusnim në çantë. Lëvizi njërin cep të buzëve, sa për të thënë se kjo harresa ishte një finte, pasi ai na kishte kujtuar gjithnjë, madje dhe në telefonatën e fundit, kam qejf ta shoh si ka dalë dhe kam gjithë kohën e mundshme për ta lexuar shpejt, kishte thënë. Pa i përmendur ende me zë ato përqasjet e tjera të kobshme, në atë situatë vetë titulli “Las Varrezas” na kishte ndaluar për t’ia çuar.
Për të gjithë njerëzit jeta është e shkurtër, me përjashtim të atyre që vdesin të rinj.
O Zot, si më hypi në kokë ky paradoks që nuk po më ndahet?! S’është çudi që, së pari, të më ketë ardhur në mend asaj nate në tryezë, me verën e kuqe, bukën si naforë dhe Dritanin përballë. Në atë darkë nuk mund të përjashtohej një efekt transustanciacioni, çka përfshin edhe idenë se kush vdes i ri, do të thotë se ka vdekur për dikë tjetër. I zbehtë, i bukur, i pakonsumuar. Ku do t’i nguleshin gozhdët, kur të gjakosej duke u kryqëzuar në shtrat? Sa hemorragji do të kishte?.. Por do të vinte dhe ky çast, gjakun do ta shihnim me sytë tanë dhe do t’ia fshinim me duart tona.
Për fat të mirë, miqtë nuk e panë ashtu. Të ngurosur para fotos së tij në format të madh, asaj që u përdor për homazhe, gratë do të kujtoheshin deri për metamorfozën, që një prind e paskësh vërejtur para nesh: O bir, të pati nëna njeri, tash të ka fotografi! Ndërsa disa të tjerë, të cilët nuk e kishin takuar më qysh nga dasma, do të pohonin: E pamë dhëndër dhe po e shohim në mort.
***
Me kalimin e kohës, çfarë po ndodhte me Tanushin?.. Në fund zhvillohej lufta e trurit, ku kishin vërshuar metastazat, me zemrën e një tridhjetë e gjashtëvjeçari. E re për nga mosha, e blinduar për nga vullneti, pompa vitale nuk donte të jepej. Rreth dy pëllëmbë e ndajnë trurin nga zemra dhe zemrën nga truri. E shkurtër kjo rrugë për t’u përshkuar, po sa e largët nganjëherë, madje aq e largët, sa dhe njerëzimin e ka ndarë në dy pjesë: qysh nga Epikuri dhe Zenoni, gjysma shkojnë kah u thotë zemra, kurse gjysma tjetër kah u thotë truri. Tash kishte ardhur koha e betejës finale, hakmarrjes dhe pajtimit përmbarues.
Përveç tensionit arterial, infermierja e natës vinte për t’i matur me aparat sasinë e oksigjenit në mushkëri. Deri vonë e kishte 90, pra në normë, kur binte në 87 i vinte maskën e oksigjenit. Por oksigjenin më shpesh e përdornim vetë, ia ushqenim herë pas here nëpërmjet hundës, ashtu si buzët ia mbanim gjithnjë të njoma. Në kërkim të rënies së kadifejtë, nuk donim të vdiste i asfiksuar por i ngopur me ajër, shpresonim se edhe zemra e ka një qendër komandimi në tru dhe kështu, si duke ulur një çelës, zemra do të merrte komandën e ndalimit.
Një copë herë prita se mos thoshte ndonjë fjalë, diçka që të mund t’ia shkoqisja kuptimin ose ta merrja me mend, diçka nga ato që quhen amanetet e fundit. Qoftë dhe tërthorazi, atëherë kur kishte patur kohë edhe forca, nuk më kishte lënë asnjë porosi. Kam pyetur të shoqen dhe të ëmën, asnjë as atyre. Megjithëse i mbytur në lot, ende e administroja situatën në dhomë, madje pyeta veten se mos ishte çasti t’i thoja diçka. Ne nuk do t’i kërkonim të na falte, ne na duhet t’i shlyejmë vetë mëkatet tona, ndërsa atij nuk kishim çfarë t’i falnim, ai mbetej Engjëlli ynë.
Siç po i qëndroja te koka, u përkula më shumë edhe nisa t’i flisja. Asgjë e përgatitur, vetëm çfarë më vinte aty për aty. Të faleminderit biri im, të faleminderit miku im, u mundova të shqiptoja qartë, jam i sigurt se ti të gjithëve na njeh mirë, por edhe ne i njohim mirë dëshirat e tua, ti nuk i thua, por as ka nevojë t’i thuash, rri i qetë, Tani, më e mira do të bëhet, do të bëhet më e mira, o shpirt!..
Kisha bindjen se po i përcillja pikërisht çfarë duhej, sepse në ato çaste, dhe s’mund të ndodhte ndryshe, përveç gazepit për prindërit e të afërmit, e përvëlonte gazepi për fëmijët, Kevinin e Livian, doemos për të shoqen, Elionën tridhjetëvjeçare.
***
Pak nga pak po thyhesha. Megjithëse kisha qenë unë, që ua kisha ndaluar të tjerëve të qanin në dhomë, burri i rreptë kishte filluar ta lëshonte veten. E kjo kuptohej nga ngashërimat që më tradhtonin. Përkundrazi, gratë po bëheshin më të forta. Ime motër nuk guxonte sërish, por vetë ime shoqe më kujtoi se duhej të dilja, ndoshta ka ardhur çasti që të na lësh vetëm, tha.
A kishte ardhur vërtet? A i kisha thënë unë Zotit: Po, tashti O Zot po ta jap tim bir!.. Mos ishte pikërisht prania ime që nuk po e linte Dritanin të jepte frymën e fundit? Isha përpjekur gjithnjë, me sa kisha mundur, t’i fshihja lotët prej tij dhe mendimi se ai më dëgjonte teksa po e qaja për së gjalli, më bëri të dorëzohesha.
Por as në dhomën-sallon nuk mund të prisja dot... Aty jashtë çapitej përkrah meje Giancarlo, infermieri robust me sytë ngjyrë deti. S’po përmbahej as ai, më përfshiu ndër shpatulla dhe më tërhoqi përgjatë korridorit. E çfarë t’ju them, signore Çela, foli i ngashëryer duke i lejuar vetes një mëkat profesional, ja, në këtë dhomën këtu dy plaka janë të shtruara, aty ngjitur po pleq, edhe më tej pacientë të moshuar ka, por vdekja po na merr Dritanin! Foli si të thoshte Britanin, se një britmë ishte gati t’i dilte nga goja.
Nuk isha i zemëruar me askënd, askujt nuk ia doja të keqen, përveçse, teksa dilja në platformën metalike dhe ngrija sytë nga qielli, kuptova se isha krejt fillikat, krejt i kotë, krejt i pafuqishëm. Sado që ishte e pamundur të arrinin deri aty, veshët sikur më gjëmonin nga rënkimet nëpër dhomat e pavijonit. Për herë të parë u ndjeva i braktisur nga Zoti. Dhe kur të lëshon besimi te Zoti, dihet se kush e merr pushtetin në dorë. Më kaploi një dyndje djallëzore, dyndje imazhesh të papastra, që më sollën para syve thertoret e Çikagos. Kisha dëgjuar se atje përdoren teknika të larta, deri edhe thundrat përpunohen, asgjë nuk shkon dëm, përveç britmës së derrave.
E si kështu, fola me zë, të ikin njerëzit si derrat?! Po këtu nuk jemi në thertore!
Askush nuk më dëgjoi, isha një vetmitar i dërrmuar para Zotit dhe Djallit, të cilin po kërkoja ta shkelmoja nga vetja. S’pashë si i hodha ato hapa, as si hapa dyert, atë të paradhomës dhe të dhomës. Po hyja për të mos u shkulur më. Por kishin mbetur vetëm minutat e fundit. Matjet e mëparshme kishin treguar se tensioni po binte dhe, megjithëse duart dhe trupin ende i kishte të ngrohta, shputat e këmbëve po i ftoheshin ngadalë. Tashmë nuk kishte asnjë lëvizje, as të vullnetshme e as të pavullnetshme, krahët i mbante shtrirë, afruar me trupin. Po të mos çoja në mend se çfarë kishte ndodhur, po të dëgjoja vetëm heqjen e tij që ishte zbutur mjaft, do të mund të besoja se Dritani po flinte, se unë kisha dalë vetëm përkohësisht në korridor sa ta zinte gjumi dhe, për të mos e zgjuar, do të dilja sërish në majë të gishtave, do të përdorja atë marifetin për derën, pastaj do të rrija gjatë aty, duke pritur e duke vëzhguar. Pse, a nuk është gjumi një vëlla i vdekjes dhe vdekja gjumë i përjetshëm?!
***
E kërkoj nganjëherë, e thërras në emër. Sidomos në muzg. Në muzg dal në ballkonin tjetër, atë që sheh nga Dajti dhe malet e tjera shpatull më shpatull. Më shkon koka djathtas e majtas, gjithë vargorin e ndjek me sy, pamja më përthyhet prej lotëve, pastaj më ngjan se befas një aeroplan po del nga grykat dhe Tani më përgjigjet: “Mos u habit, u nisa nga Perëndimi e po kthehem nga Lindja, sepse sido të nisesh, bota e rrumbullakët është. Ngado kalova pashë se fati ishte qorr dhe vdekja bënte kërdinë!” Atëherë dylli ndizet, ai qiriu i brendshëm merr shkëndijë papritur. Fap-fap ia bën flaka, fap-fap edhe lotët, por aq përvëlueshëm, sa më shtyjnë t’u flas me zë atyre që nuk i njoh, por e di se janë anembanë. E keni një lutje prej meje, sivëllezër të dhembjes, askënd nuk do të doja ta shihja të përlotur, ma lini mua lotin dhe të jeni të sigurt se, kur qaj Tanin tim, qaj dhe bijtë e botës.
***
Vdekja është ajo që e dimë, por që nuk e kemi provuar dhe, kur ta provojmë, prapë nuk do ta njohim. Çdokujt i mbetet vetëm një mundësi: ta njohë duke parë si largohen të tjerët. Prandaj bota rrudhet vërtet sa herë që vdes një njeri, por rrudhet edhe më shumë kur zvogëlohet vetë njeriu.
Sot na ka ftuar në këtë drekë ai që quhe(t)j Dritan Çela, na ka ftuar për të ngrënë dy kafshata, na ka ftuar thjesht për të na parë bashkë, pa asnjë amanet tjetër, se ai nuk u mor me amanete, nuk tha as më kujtoni, as mos më harroni, la vetëm të nënkuptohej: Për sa kohë që ju nuk mund të jeni me mua, do të jem unë me ju. Dhe ka shumë gjasa për dyvendësinë e Shpirtit, këtë e besoj.
Por a ka gjasa për mua në betejën e pabarabartë, përleshjen shkallmuese me kohën? Është lufta e senseve të kundërta. Dritani do të mbetet i ri, ashtu përgjithmonë, ndërsa mua më duhet të plakem duke mbetur i ri, në mënyrë që ditën (mos do të jetë e shtunë?) kur të bëhemi prapë bashkë, unë të jem i denjë për Miqësinë e djalit.
E këtu mjaft, po mbyllen këto shënime, që i rrëfeva bashkë me time shoqe. Sa ishte gjallë, s’e patëm zakon t’i flisnim gjindjes për Dritanin. Mund të thotë ndokush se tash është vonë. Por ç’të bëjmë pra, në këtë mënyrë na habiti jeta, gjithë jeta na shkoi duke u dashur. Në fillim ne deshëm ta jetonim dashurinë, pas vdekjes u kujtuam se hidhet edhe në letër.
0 comments:
Post a Comment