Saturday, February 17, 2018

Zija Çela: MERMERI QË PIKON


“Në vjeshtën e vitit 1979, në përbërje të një delegacioni të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, për herë të parë Zija Çela do të shkelte në Kosovë. Ky udhëtim i tij do të kurorëzohet me tregimin “Mermeri që pikon”, i cili edhe sot të habit për guximin e autorit. Tregimi do të botohet së pari në faqet e gazetës “Drita”, më 29 mars të vitit 1981, në vigjilje të demonstratave të studentëve në Prishtinë, të cilat do ta ndryshojnë rrjedhën e historisë në Kosovë dhe ndër shqiptarë. Ngasësi i frymëzimit të tregimit do të ngjizet nga vizita e autorit në Shpellën e Gadimës, rreth njëzet kilometra në jug të Prishtinës. Ata që e kanë vizituar shpellën, e dinë se njëra nga kthinat më të bukura është ajo që mban emrin Romeo dhe Xhulieta: stalaktiti dhe stalagmiti, duke u afruar ndër shekuj në drejtim të njëri-tjetrit, ndodhen në prag, buzë përqafimit të tyre të përjetshëm... Kaq bukur dhe kaq qartë, refleksi i bashkimit nuk është artikuluar në asnjë vepër krijuese si kësaj here. Ishte intuita gjeniale e Zija Çelës, që e kishte kapur në eterin kosovar këtë ëndërr të magjishme ndër mote. E pra refleksi i brendshëm i shkrimtarit, siç do dëshmohet gjatë tërë krijimtarisë së tij letrare, do të ishte më i fuqishëm se refleksi i rrezikut, fort i prekshëm në kohën kur u shkrua tregimi. Për fat të keq, autorit iu refuzua ribotimi si tekst integral në librat pasues deri në vitin ‘90.”
Akademik Ali ALIU
(Nga libri “Shkrimtar i majave letrare”, kushtuar krijimtarisë së Z. Çelës)
I
Ishim në katin e pestë të “Grand-Hotelit” në Prishtinë dhe Branko Brankoviç tregonte një anekdotë. Ç’është e vërteta, ai tregonte me nuanca. Por ne e kishim të vështirë t’ia merrnim vesh gjuhën dhe, më tepër se anekdotat, na e ndillte gazin e qeshura e tij. Brankoja qeshte me zë të lartë dhe në një mënyrë, gati-gati, alarmuese. Më dukej sikur ai kishte ardhur në dhomën tonë kastile për të na lehtësuar lodhjen e udhëtimit dhe për të na sjellë humor. Pak nga pak, duke u larguar nga atmosfera e anekdotave, atij sikur iu shua diçka përbrenda dhe i ra në fytyrë një hije e lehtë mërzie. Ndoshta ishte hija e qortimit që nuk vonoi të na e bënte:
- Ah, millij, millij, po ç’bëhet kështu! Veni në Gjakovë, Pejë e Prizren dhe nuk lini asnjë adresë në portinerinë e hotelit. Kam pyetur dje, kam pyetur sot, pyeti edhe Darinka me telefon, kurse në portineri asnjë fjalë për ne. Keq, shumë keq, Hatxhi! - m’u drejtua mua, duke i shtuar padashje emrit tim një “t”. Befas, më erdhi për të qeshur duke menduar se kushedi sa qesharak do të tingëllonte emri im po të ishte mbiemër dhe Brankoja t’i shtonte atë prapashtesën karakteristike sllave: Haxhiviç apo Haxhiviq. Por ende e kishte në fytyrë hijen e mërzisë, prandaj u përmbajta. “E kur do të xhironi, tani?” “Nesër”, thashë. “Mirë, shumë mirë! - i ndryshoi toni. - Gjer nesër kemi darkën përpara. Nuk do të zbresim në restorant?”
Nuk kishte shumë që ishim kthyer nga Gjakova, ku kishim filmuar Çarshinë e Madhe dhe me shoqëruesin tonë, një redaktor të emisioneve kulturore të RTV të Prishtinës, e kishim lënë që darkën ta hanim nga ora nëntë. Prandaj, kur trokiti dera, menduam mos i kishte dalë ndonjë e papritur dhe po ngjitej lart të na njoftonte. Por nuk ishte Halimi. Kishte ardhur për vizitë Branko Brankoviç. Tani ora po i afrohej nëntës dhe ne mund të zbrisnim, sapo Iliri të ndërronte këmishën. “Si nusja, - i thashë Brankos për Ilirin, - gati jam, por s’jam gati.” Ai më rrahu supet dhe u ngrit i pari, si për të na nxitur.
Me Brankon ishim njohur gjatë një darke në “Bozhur”. Në darkë e kishin ftuar si njeri të njohur në fushën e etnografisë e të folklorit. Ai kishte ardhur me të shoqen, Darën, një grua si nja tridhjetë e dy-tre vjeçe, shtatlartë dhe elegante. Darën na e paraqiti me këto fjalë: “Moja zhena, moja zhizn i moja umrje!” (“Gruaja ime, jeta ime dhe vdekja ime”). Gruaja i tundi gishtin tregues me kërcënim dhe piu dy gllënjka verë nga gota e të shoqit. Më pas, ajo e përsëriti dhe unë e kuptova se, në të vërtetë, Dara e bënte këtë gjest sa herë i pëlqente veçmas diçka dhe donte ta shpërblente tjetrin me njëfarë përkëdheljeje. “Ah, drugarica, drugarica!”, psherëtiu Brankoja duke u kthyer nga e shoqja. “Ah, drugari, drugari!”, psherëtiu duke u kthyer miqësisht nga ne. Pastaj, me frikën se nuk do ta kuptoja me atë serbokroatishten time të çalë, e ftoi shoqëruesin të ndërmjetësonte: “Ndoshta nuk jeni në një mendje me mua, por mbi të gjitha veprat e Shekspirit unë vë Romeo e Zhuljetën. Nëse Hamleti, në vend të Ofelisë do të kishte njohur Zhuljetën, ju siguroj se nuk do ta dashuronte, pikërisht sepse tek ajo do të gjente atë që i mungonte atij, forcën e karakterit. Ja, përse sot nuk është aq në modë Hamleti. Kurse Romeo e Zhuljeta është një mesazh tronditës për të gjitha kohërat. Unë them se Shekspiri këtë vepër e ka shkruar për të gjithë ata njerëz që s’do të bashkohen kurrë dhe për dëshirat që kurrë nuk bëhen realitet. Dhe njerëz që ndahen e dëshira që digjen gjithmonë do të ketë.” Ai u ndal, i hodhi një sy së shoqes si për ta adresuar bisedën dhe pastaj, duke dashur ta zbuste disi efektin, m’u kthye mua: “Do ta shihni, druzhe Hatxhi dhe do të bindeni vetë!”
Vështrova njëherë nga Halimi mos më jepte ndonjë sqarim të mëtejshëm, pasi nuk e kuptova se cilin Romeo e Zhuljeta do të kisha rast të shihja. Me sa dija, Teatri Krahinor i Prishtinës nuk e kishte vënë në skenë atë dramë gjer atëherë. Po Halimi po kujdesej t’i mbushte gotën Ilirit, kështu që vështrimi im ndeshi në atë të Darës. Ajo buzëqeshi në një mënyrë të tillë, sikur të donte të shfajësonte edhe të shoqin, edhe veten, edhe mua. Kishte diçka të sinqertë dhe prekëse në atë buzëqeshje. Ndoshta këtë e theksonte kaltërimi i zbardhëlluar i syve që, sapo i picëronte në qoshet, dukej sikur ia stërpiknin fytyrën me dritë.
“Bravo, bravo! - i tha Brankos. - Më bie t’ju mbaj mëri, por e pranoj se keni folur shumë bukur!” Dhe piu përsëri një gllënjkë nga gota e të shoqit.
Mua nuk e di përse m’u kujtua Ivan Petroviçi i Çehovit dhe ai qëndrimi i tij prej babaxhani me shprehjen: “Vdis, Denis, më mirë nuk ke për të shkruar.” Dara bëri një brom me ne. Edhe Brankoja cakërroi gotën dhe, dalëngadalë, tërhoqi vëmendjen e tavolinës me anekdotat për Hasen e Husen. Bashkëshortët u treguan gjer në fund të sjellshëm dhe, gjer në fund, në marrëdhëniet e tyre sikur shprehej një gjendje e veçantë.
II
E kështu, Brankoja më rrahu supet dhe u ngrit i pari, si për të na nxitur që të zbrisnim në restorant. Në hollin e “Grandit” kishte njerëz. Poltronat e veshura me lëkurë të zezë dhe, në përgjithësi, mermeri i errët me krisa e damarë të bardhë krijonin një hije salloni. Diku poshtë nesh, si prej një bodrumi të thellë vinte një rropamë e mbytur. Brankoja se pse u sëkëlldis dhe m’u krijua përshtypja sikur do të më pyeste nëse ka në Tiranë klube nate. Por tha vetëm kaq: “Zakonisht, në Europë klubet e natës i bëjnë nëpër bodrume, si për të fshehur një anormalitet. Po të ishte për mua, unë do t’i shpallja anormalë ata që i frekuentojnë. Njerëzit kanë plot halle me të cilat duhet të merren.” Ai bëri përpara gjithë energji, sikur atë çast po shkonte të zihej me dikë pikërisht për klubet e natës. Por befas hapi krahët dhe qëndroi. “Ja, paska ardhur Halimi”, na tha. Halimi ishte ulur në një poltronë të qoshes. Çuditërisht, edhe pse nuk kishim ngrënë darkë, kruante dhëmbët me një fije shkrepëseje. Ai nuk e pinte duhanin, po mbante një kuti shkrepëseje vetëm për dhëmbët. Ishte njeri disi i heshtur dhe, qejfi i tij, të tregohej sa më i përpiktë.
- As topi s’e luan, të parët e kanë përcaktuar me kohë: traduttore - traditore (përkthyesi është tradhtar), - u ankua Brankoja duke përdorur shprehjen e njohur. - U zhduke tri ditë me miqtë dhe asnjë adresë për mua. Ah, druzhe Halim! - psherëtiu. - Me lejen tuaj, - qeshi pastaj duke iu drejtuar gjithnjë Halimit, - ju shoqërues i parë dhe unë shoqërues i dytë. Këtej, ju lutem! - bëri me shenjë nga restoranti.
Nëpër shkallë më hodhi krahun dhe zbritëm bashkë. Vinte i gjatë dhe dilte si nja një pëllëmbë sipër meje. Më duhej të mbaja kokën lart, por edhe ai e mbante disi të varur dhe kështu shiheshim sy më sy kur bisedonim. Brankoja kishte sy depërtues dhe, si çdo ballkanas, i shoqëronte fjalët me gjeste. Kur po pinim aperitivin, m’u duk se bëri një pushim me veten. I ra në fytyrë po ajo hije mërzie që ia kisha vërejtur në dhomë dhe, në atë pushim, sikur mundohej të justifikonte diçka të pathënë midis nesh. Ndoshta i rëndoi heshtja dhe tha:
- Miqtë duhet ta falin Darinkën. Jeni të lutur nga ana e saj ta falni. Me gjithë dëshirën e madhe, mungon sonte në tavolinën tonë.
Natyrisht, nuk kishte ndonjë detyrim për darkën, po gjersa kishte pasur dëshirë dhe s’kishte ardhur, duhej të kishte diçka. “Ndodhi ashtu...”, tha Brankoja. Pa dashje, ktheva kokën nga vështronte ai dhe u habita kur pashë Darinkën në një tavolinë më afër sporteleve. Ishte me një burrë që nuk ma kishte zënë syri më parë në “Grand”. Ajo ishte veshur me fustan të lëshuar, ngjyrë të mbyllët e disi ceremonial. Mbase e priste ardhjen tonë, sepse na përshëndeti nga tryeza e vet duke u ngritur pakëz dhe duke tundur kokën lehtë.
Mbaroi stadiumi në Mitrovicë?, pyeti Brankoja. Në të mbaruar është, tha Halimi. E ndjeu se tjetri kishte pyetur për të ndërruar atmosferë, prandaj shtoi një hollësi: Përndryshe, do të jetë gati kah tetori. Po marrim edhe nga një lloza, propozoi Brankoja. Unë do të marr Shveps, por nuk di çfarë kishit me dashtë ju, tha Halimi. Shveps, tha Iliri. Ndërsa unë porosita raki të vogël si Brankoja. Por do ta pi shpejt, thashë, sepse Halimi... Nuk ka kuptim të vonohesh gjithnjë, Halim. E ndjeu ku desha të dilja dhe uli sytë disi i turpëruar.
Ditën që do të shkonim në Ferizaj, Halimi na zbuloi një të “fshehtë”. “Kafet do t’i pimë nga unë, na ftoi në mëngjes, mbrëmë u shtuam me djalë. E dinim se vetë ishte beqar dhe pandehëm mos ishte bërë dajë nga e motra apo xhaxha nga i vëllai. Po motrat e vëllezërit i kishte gjithashtu të pamartuar dhe më të rinj nga vetja. Lindi nana, tha duke u skuqur gjer te veshët. Ishim pesë dhe tash u bamë gjashtë vllazën e motra. Kështu deshi baba... Mbase kishte të drejtë të skuqej disi, sepse duke gjykuar nga pamja e Halimit, kushedi ç’moshë kishte e ëma. Apo s’do të bajnë edhe kolegët hajgare me mua, qeshi, lene, lene ma!.. I premtuam se do t’ia ruanim “të fshehtën”, por për sekrete të tilla nuk mund të gjesh kasafortë. Sapo hipëm në makinë, shoferi që kishte pritur përjashta, e ngau: I thuaj mixhës Sabri se sidoqoftë me Fetah Asllanin nuk barabitet, baba im ka nantë, shyqyr!
- Nuk ke pse ngutesh, - më tha duke ngritur kokën. - Në shtëpi s’ka mbetur asgjë mangut për mua. Jo, he burrë, s’kisha pasë dert me hangër darkën gjithmonë kështu, - shtoi pastaj.
Brankoja kuptoi se po stepeshim për diçka. U përpoq të dilte nga pushimi me veten dhe u ankua:
- Halim, nuk po arrijmë t’i kënaqim mysafirët sonte. Pa u bëmë edhe ceremonialë dhe harruam se aperitivi më i mirë është humori... E pra, në fshatin tim, - nisi të tregonte, - kemi patur dikur një leshko, njëfarë Dragan Gjuroviç. I hollë dhe i gjatë Dragani, thoshin se mendtë ia kishte pirë sorra. Sesi ra fjala njëherë dhe dikush pyeti në katund përse janë aq të gjatë malazezët. Atëherë u ngrit leshkoja e foli: “Gjyshi Marko thoshte gjithnjë se malazezët bëhen stërhallë duke zgjatur qafën pas maleve për të parë nëse është pjekur gruri në Fushë të Kosovës!” Ah-haaa, - ia dha një të qeshure me breshëri. - Ah, mor Gjuroviç...
- Branko! - e ndërpreva.
- Ç’është? - pyeti ai.
Ishte Dara, gjithnjë në tavolinën e kreut me atë burrin e panjohur që, s’di përse, nxirrte vazhdimisht shaminë sikur po mbytej nga djersët. Ajo na pëshëndeti si herën e parë dhe Brankoja, pasi piu një gllënjkë raki, e kujtoi të shoqen me fjalët: Gruaja ime, jeta ime dhe vdekja ime. Pastaj na u drejtua neve: - Ju lutem, e di mirë se njeriu nuk mund të kënaqet vetëm nga fjalët. Dëshironi të hamë tani?
Ai thirri kamerierin dhe porositëm darkën. Në sallën e madhe të restorantit hynin e dilnin njerëz. Ndoshta në atë orë kishin arritur nga aeroporti edhe udhëtarët e avionit të fundit. Pak më tej, në dy-tri tavolina të bashkuara, ishin ulur rresht e rresht një grup kinezësh. Kisha parë kinezë edhe nëpër rrugë. Ata ishin të veshur të gjithë njëlloj, siç visheshin dikur në Tiranë dhe ndoshta pikërisht nga uniformiteti i veshjes dhe kujtimi i distancave, të bëhej sikur në fytyrat e tyre vërehej njëfarë përvujtnie dhe lodhjeje, çka të kujtonte legjionet e vjetra që rrugëtonin nga një perandori në tjetrën. Biseda kishte ngecur në: “Ah, mor Gjuroviç...” Por a do të rifillonte Brankoja aty?
- Ku do të xhironi nesër? - pyeti ai.
- Në Gadimë, - thashë.
- Domethënë doli fjala ime, do të shihni pikërisht Romeon e Zhuljetën, - ia bëri Brankoja disi i gjallëruar. - I shihni me vëmendje, ju lutem. Keni për t’u bindur se, në llojin e vet, ato përbëjnë një kryevepër po aq tronditëse sa ajo e Shekspirit. O Zot, çfarë mrekullie! Është për t’u çuditur, por dëshmojnë pikërisht idenë e tragjedisë së Shekspirit: në këtë botë do të ketë gjithmonë ëndrra që nuk realizohen kurrë dhe njerëz që kurrë nuk mund të bashkohen.
Ai kishte folur me një ton disi pikëllues dhe heshti gjatë. Heshtëm edhe ne. Po ai dreq Halimi, përse nuk më jepte ndonjë hollësi më tepër, sepse ashtu si në “Bozhur”, nuk po kuptoja ç’ishin Romeo e Zhuljeta e Kosovës dhe ç’lidhje kishin me dashnorët e famshëm veronezë. Ç’është e vërteta, fjalët e Brankos të ngjallnin një ndjenjë dhembjeje e trishtimi për ndarjet e përjetshme dhe për shpirtrat që duhen, por që s’bëhen dot bashkë. Natyrisht, nuk kishte ndonjë lidhje, por mua më shkonte në mend se Halimin ndoshta e trishtonte afrimi i ndarjes dhe m’u kujtuan fjalët që na kishte thënë në Prizren: “Kur do të ktheheni në Tiranë, edhe sa ditë jemi bashkë? Më duket se më shumë e ndezëm, sesa e shuam mallin!”
Por në ato çaste, si ta kisha zemrën të zbrazët, më përpiu mendimi nëse mund të filmohej Romeo e Zhuljeta. Veçse më parë duhet të dija se ç’fshihej prapa këtyre emrave, ndonjë çift real apo... Në qoftë se nesër shkojmë në Gadimë, iu drejtova më në fund Brankos, a mundet që... Haxhi, më thirri Halimi. Ç’është?, ia ktheva si Brankoja pak më parë. Ishte përsëri Darinka. Atë burrin e panjohur e shihja në profil. Pjesa e dukshme e fytyrës, me lustrën e djersës, shkëlqente si parafinë. Ai njeri sikur kishte përbrenda një zjarr tretës apo diçka tjetër, munduese e sfilitëse. Ndoshta e shqetësonin edhe ndërprerjet e Darës. Por kësaj here ajo na përshëndeti fare shkurt dhe ne e përshëndetëm gjithashtu nga vendi.
Po në qoftë se nesër shkojmë në Gadimë, rifillova, a mundet që Romeon dhe Zhuljetën... Brankoja buzëqeshi dhe unë s’e mbarova pyetjen, sepse ai e kishte kuptuar dëshirën time. Natyrisht, më ndërpreu, është e mundshme, madje ju mund t’i filmoni edhe këtu. Si këtu?, u habita. Në këtë sallë, tha ai. Heshti. Një grimë herë shihja si thithte cigaren dhe si i afrohej shpuza te buzët.
- Ju me siguri nuk e dini se cili është ai njeri, - tha për burrin që shoqëronte Darën. - As ti Halim. Ai ka ardhur nga Ljubjana. Ka leuçemi dhe kurohet pa shpresë në një klinikë të specializuar. Dikur janë njohur me Darën në Akademinë e Arteve të Bukura. Atëherë ishin studentë dhe ai e dashuronte. Mirëpo Dara s’ndiente gjë dhe kështu... Kështu, ai ka ardhur nga Ljubjana me dëshirën që të hanë një darkë bashkë. Ishte diçka që nuk mund të mos i plotësohej. Nëse gënjen për atë leuçeminë, kjo është puna e tij. Sidoqoftë, për Darinkën ai ka qenë gjithnjë një i vdekur... Ah, u turbullova edhe unë këto ditë!
Tregimi i tij ra si saç në bisedë dhe duhej të prisje të ftohej ca, pa të mund të thoje diçka. Dhe ndoshta asgjë nuk do të shtohej më, sepse bashkëstudentët e dikurshëm ishin ngritur dhe, në ndarje, po këmbenin fjalët e fundit më këmbë.
- Branko Brankoviç, ju lutem, - u dëgjua papritur zëri i Halimit, - meqë na lejuat këtë intimitet, desha të përfitoja sa pa ardhur Dara. Unë e kuptoj çfarë keni parasysh kur thoni se për Darinkën ai njeri ka qenë gjithnjë një i vdekur. Po përse atëherë, në krye të bisedës, i morët për Romeo e Zhuljeta?
Brankoja më shkeli syrin dhe u mundua ta fshihte këtë gjest, duke shuar cigaren. Pastaj buzëqeshi në një mënyrë të hidhur, por edhe të përmbajtur, siç buzëqeshin zakonisht njerëzit me logjikë të fortë:
- Unë nuk i mora si Romeo e Zhuljeta, unë i deklarova të tillë. Dhe ata janë të tillë, pikërisht sepse nuk u bashkuan. Por më duket se sonte e tepruam me këtë motiv. Apo jo, Hatxhi?
- Për pasojat njeriu mund të flasë gjithnjë gjatë, - thashë.
- Po, po, - qeshi ai, - e saktë.
Nuk patëm më kohë, sepse Dara ia mbërrini. Ishte ende e prekur, vuante që tjetri po vdiste aq i ri dhe, kur u ul në tryezën tonë, iu rrëmbushën sytë.
- Ti je e mrekullueshme, Dara, - i tha Brankoja. - Unë kurrë s’kam për t’u penduar që të adhuroj. Ja, ne pikërisht për gratë po bisedonim, - u mundua t’ia ndryshonte atmosferën. - Dhe unë po thoja se ne, burrat, edhe kur detyrohemi të trillojmë diçka, të shumtën skuqemi nga turpi, kurse gratë, ngaqë janë tepër të dhembshura, dalëngadalë fillojnë t’i besojnë asaj që lozin vetë... E ti po qan me të vërtetë?! - e ngacmoi.
- Pusho, ari! Nuk ke arsye të dyshosh, - e përkëdheli e shoqja duke i hedhur dorën në qafë.
Asaj iu drodhën qepallat dhe, për shkak të syve të veçantë, unë pata përshtypjen sikur lotët do t’i shndërroheshin në qumësht. Sa e pastër dukej Dara.
- Ah, Hatxhi, - psherëtiu, - ah, miq të dashur, po darka po mbaron, kurse sonte unë nuk kam pirë ende një gotë verë me ju!
Brankoja i mbushi gotën dhe dora që mbante shishen se pse i dridhej ngadalë.
III
Na u desh të bënim ca xhirime të tjera dhe në Gadimë vajtëm pas dy ditësh. Ndërsa i vija kasetën aparatit, më dukej sikur e kisha ende në sy Fushën e Kosovës, të rrafshtë e të pamatshme, me heshtjen e shurdhët të hapësirave të mëdha. Binte dielli dhe vende-vende, ku toka ishte lëvruar, dherat e zeza e të shkrifta ndrisnin butë, si flokë të lëshuar gruaje. Një aty e një këtu shquheshin shtëpitë e kosovarëve, me gardhet e pojatat, me mullarët e barit si qeleshe në oborr. Tutje, në udhën që vazhdonte, kisha parë shtëpi të tjera të larta, me çatitë e pjerrëta dhe kapakët e grilave në pjesën e jashtme të dritareve. Në fasada u kishte rënë suvaja, por edhe qoshet anësore pak nga pak ishin kruar duke zbuluar skeletin metalik. Nuk kisha parë asnjëherë shtëpi prej hekuri. Ndoshta tamam artificialiteti i tyre të krijonte përshtypjen se ishin pa themele dhe ishin montuar drejt e mbi tabanin e fushës.
- Ta dish, - më tha Halimi, - në qoftë se do të na mbash gjithë ditën këtu, unë do të të mbaj gjithë natën në hotel... E ç’mirë, moj nanë! - iu kthye një plake që ishte afruar te makina dhe diç po e pyeste. - Hiç mirë nuk jam. I sheh këta të dy? - më veçoi mua dhe Ilirin. - Kanë ardhur dje nga Tirana dhe duan të ikin nesër.
- Jo, hé dadë, kaq shpejt! - ia bëri plaka e hutuar.
Të nesërmen vërtet do të kalonim kufirin. Kishin shkuar pesëmbëdhjetë ditë, por me sa duket koha që shkon gjithnjë është e shkurtër, dhe koha që pret gjithnjë është e gjatë. Që në mëngjes Halimi na ishte ankuar për dhimbje koke, pastaj kishte shtuar menjëherë: “Po edhe ju, dashkeni të punoni ditën e fundit, kurse ne një Zot e di kur shihemi më!”
- Bash prej Tirane je? - më pyeti plaka. Pastaj ia lëshoi litarin lopës që po kulloste aty, si për ta ndier veten më të shpenguar.
- Ai shoku tjetër është nga Tirana, - thashë.
- E ti, bash nga Shkodra?
- Jo, jam nga Durrësi, po Shkodra nuk është larg.
- E pra, e kam një nip në Shkodër, Qerim Lushën. A e njeh?
- Nuk e njoh. Durrësi nuk është dhe aq afër.
- Po edhe në Durrës e kam një fis, - më zuri ngushtë plaka. - Uh, lum dada për të, Avdi Peja i thonë. Ti e njeh, po?
- Kam ikur shpejt nga Durrësi, moj dadë, - e qetësova. - Kam vite në Tiranë.
- Hëhëë, në Tiranë, - u gëlltit gjatë plaka. - E pra, i kam do rrajë fisi edhe në Tiranë. Baba jem, rahmet pastë, shkonte dikur si me kenë tue shkue në Ulqin. A po i njeh ndopak djemtë e Sadri Demollit?
Rashë në hall dhe s’gjeta tjetër shfajësim:
- Do t’i gjej në Tiranë dhe do t’ua çoj selamin tënd, - thashë.
Ajo pati një rrëqethje. I shtriu krahët sikur deshi të më prekte dhe foli prej aty:
- U thuej se ke ndeshë dadën Sutë, Sutën e Ramadan Pejës, u thuej. Ata mandej ma çojnë selamin edhe në Shkodër, edhe në Durrës. - Ajo u gëlltit prapë e lëvizi pak. Dhe mua prapë m’u duk sikur do të vinte të më prekte. - Uh, lum dada për ty! - më zgjati duart. - Merre këtë, se nuk po më ndodhet gja tjetër. E ç’u ba, ku shkoi... - Ishte një gjysmë molle. Mishi lëngështor ishte shumë i freskët dhe dukej se molla sapo ishte ndarë me dorë.
Një fëmijë i vogël u rrëzua ndër këmbët e plakës. Ajo e ngriti dhe vështroi prapë rreth e rrotull, sikur kërkonte dikë. Por edhe mua po më thërrisnin. Halimi kishte gjetur mësuesen, që bënte punën e cicerones në shpellën e mermerit dhe Iliri kishte filluar të filmonte nga hyrja.
- Po ç’bën more, - iu shkreha, - mund të ketë gjëra më interesante në thellësi!
- Ç’thellësi! - ia bëri ai si i dëshiruar.
Kur hodha sytë në kubenë e shpellës, i dhashë të drejtë: diçka prej kristali rrëzëllues kishte shkruar tavanin. “Ti merru me detajet, - më tha Iliri. - Do të ishte mirë të vinim ndonjë projektor, po ku i dilet me kabllo. Thonë se shpella është një kilometër e gjatë.” Kalova përpara; rrugëza ishte e dystë dhe e shtruar, nga të dy anët kishte parmakë të ulët çimentoje. Mësuesja cicerone përpiqej të më shpjegonte diçka për stalaktitet e stalakmitet, ngulte këmbë se paraqisnin interes të madh ngaqë në trup të tyre kishte edhe degëzime të vogla horizontale. Kjo ishte e pashpjegueshme dhe shumë e rrallë. Fati i speleologëve, thashë. Ajo qeshi. Kurse unë e kam të vështirë t’i shoh me syrin e tyre, shtova. Po, pranoi ajo, ç’është e vërteta këtu arti e mund shkencën.
Kisha përsipër një damar në formë qemeri, mbushur me motive bimore e gjeometrike. Ngrita aparatin, por te guva ku fillonte damari, ndriçimi elektrik i shpellës mezi depërtonte dhe kuadri më vinte i mjegullt. Dalta e pandjeshme e kohës kishte gdhendur gjithfarë figurash. Herë më bëhej se shihja një tabaka përplot me grurë të qëruar, herë tjetër se pse më shfaqeshin farfuritës, si prej një xhepi të vogël galerie, ato shkëlqimet e ftohta e pikalore të xeherorëve.
- Përse nuk filmoni?
- Guva nuk ka dritë të mjaftueshme, - i thashë mësueses. - Pastaj, më duket sikur diçka të përafërt kam parë edhe gjetkë.
- Mos doni të thoni në Trepçe? - u mundua të bënte një lidhje.
- Në muzeun e kristaleve, - thashë.
- Pikërisht, - u kënaq ajo. - Është një konstatim që e kanë bërë edhe të tjerë. Të dyja llojet e kristaleve janë të bukura. Por ka që thonë se ato të Trepçes të zgjojnë idenë për t’u bërë i pasur, kurse nga kristalet e Gadimës, kushedi pse, të vjen të qash... Sidoqoftë, - tha me një afsh mallëngjimi, - kristalet e kësaj shpelle s’do t’i ndërroja me asgjë në botë, megjithëse e di mirë se ekonomia e mund artin... Ah, arti! - psherëtiu duke e shkurtuar fjalën. Dhe eci më tej, që të mos më pengonte.
“Haxhi, o Haxhi!”, më thërriste Iliri. Ai kishte mbetur prapa me Halimin e më thërriste sa herë shihte diçka, për të cilën besonte se më kishte shpëtuar. Akustika i binte zërat të përforcuar dhe, herë-herë, kapja dialogun e tyre. Hajt, pije se nuk të mbyt. Ama, një vrimë në ujë, lëpije pra, se t’u ngjit gjithë nëpër buzë... Brrr, ky qenka i pështirë për t’u pirë, pa le më ta lëpish. Brrr! Eh, i ke ojna këto, sot jemi bashkë e bën kështu, por nesër...
- Si ju duket? - më pyeti mësuesja.
- Halimi pi ilaç për dhimbje koke dhe bëjnë shaka, - thashë.
- Ju pyeta për atë këndin atje, - shenjoi ajo. - Nuk ju duket si sy? Përndryshe, është nga thesaret më të vyera të shpellës.
U afrova edhe më nga e majta. Prapa parmakut, një pellg i vogël uji ishte shumë i kaltër, sikur aty të ishte tretur gurkali. Dhe sipër, në mermerin që pikonte, ishte sajuar një sy i madh në formën e bajames, me halat e kristaleve në vend të qerpikëve dhe me bebëzën që dukej e errësuar për shkak të boshllëkut. Një sy balade, më vërshoi në mend. Ku ishte trupi i murosur i asaj gruaje, që kishte lënë përjashta vetëm syrin e djathtë?! Një sy dhe një pellg uji, si një pellg lotësh. Haxhi, o Haxhi! Të m’i çosh selam... Dikush po vinte. M’u duk sikur po vinte dada Sutë. Të m’i çosh selam... Cila ishte ajo grua?! Trupi në kalanë e Shkodrës dhe syri në mermerin e Kosovës, m’u përshkua një ndërlidhje e vetvetishme.
- Haxhi, Haxhi, more!
- Më plase, - iu shkreha Ilirit. - Çfarë dreqin ke që thërret?
- M’u mbarua filmi e po dal jashtë të marr një kasetë.
- Ani, - tha mësuesja, - e dija se do t’ju pëlqente.
- Kishit të drejtë pak më parë, - thashë.
- Po, po, - mërmëriti ajo, - këtu të zbutet shpirti dhe mua më vjen të qaj. Gjithçka unike ka pushtet të çuditshëm.
Halimi filloi të fshinte buzët prej lëngut ngjitës të ilaçit. Bënte fresk, krijoheshin korrente nga xhepat e shpellës. Xhepat ishin të zënë me argjilë, por me sa duket komunikonin nëpërmjet të çarave me katet, që ende nuk ishin eksploruar. Rreth e qark sikur ndihej një e fshehtë, që argjila ia kishte mbyllur gojën dhe nuk e linte të dëshmonte praninë e vet. U-e-uuu, gulçonte fshehtësia, u-e-uuu ngashërehej mistershëm. Të vinte të ktheje kokën majtas e djathtas dhe të hetoje nëse vërtet ishte ndonjë ngashërimë apo era ishte fryma e asaj bote, e cila nuk pajtohej me varrin dhe priste të ringjallej... Ja dhe Romeo, ja dhe Zhuljeta, dëgjova papritur. Nga dilte zëri, kush fliste?
- Romeo vjen pak më i gjatë nga Zhuljeta, - shtoi mësuesja. Ajo po fliste si për të gjallët dhe, kur u mënjanua të binte drita mirë, pashë një stalaktit që zbriste nga kubeja dhe një stalakmit që ngrihej nga trualli i shpellës. Ishin prej mermeri të lëmuar dhe të rrëshqitshëm.
U kthye Iliri e zuri të filmonte sfondin rreth e qark. Mësuesja i rrinte në krah. Skenën për vete, aktorët po ia lë atij, tha për mua duke qeshur.
Mbeta në heshtje një grimë herë. Pas asaj nate në “Grand”, e kisha pyetur Halimin dhe ai diç më kishte thënë për Romeon e Zhuljetën e Kosovës. Më kishte folur në një mënyrë të përgjithshme dhe me një ndjenjë mosdashjeje, sikur ta bezdiste ajo bisedë. Ai s’më kishte përmendur asnjë nga ato hollësi, që tani i kisha para syve dhe që më duhej t’i filmoja. “E ç’pret, - më tha, - vër kameran nëse ke për të filmuar, ose t’i vëmë kapak kësaj pune e të shkojmë. S’e kemi ndër mend ta kalojmë tërë ditën këtu.” “Ditën do ta zgjas për vete, që të shkurtoj natën për ty”, e ngacmova. “Mirë, mirë”, ia bëri ai, “por sonte s’ka gjumë, ta dish.” Nxori shishen e ilaçit, u bë gati të pinte dhe një gllënjkë, por vetëm e nuhati. Pastaj thartoi fytyrën i mërzitur:
- Ma bëre borxh ditën e fundit!
- Po ç’bëhesh qesharak, - thashë, - do të kemi kohë të rrimë herë tjetër.
- Ee, - murmëroi, - kushedi a takohemi ndonjë ditë!
- Po, - tha mësuesja, - pas një milion e pesëqind mijë vjetësh. - Ishte një keqkuptim që lidhej me profesionin e saj. E ndjemë menjëherë, sepse ajo u kthye nga ne dhe vazhdoi: - Zakonisht, të gjithë sa vijnë, i mundon kureshtja nëse Romeo e Zhuljeta do të takohen një ditë. Sipas përcaktimit të shkencëtarëve, ata do të bashkohen pas një milion e pesëqind mijë vjetësh. - Dhe shenjoi me dorë distancën mes tyre.
Stalaktiti e stalakmiti ishin nisur në drejtim të njëri-tjetrit dhe dukej sikur dëshira për t’u bashkuar ishte shpirti i fshehtë që i kishte rritur. Por s’ishin bashkuar dot. Mundimi i gjatë nëpër kohë sikur i kishte stepur. S’di pse ndieja një përhedhje nëpër muskujt e krahëve; më turbullonte dëshira t’i zija me dorë dhe hapësirën e ngushtë, si një kufi në boshllëk që i ndante, ta kaloja duke tërhequr herë... “Ah, është e pamundur të dalësh kundër Shekspirit të madh, - m’u bë se më foli dikush. - Në këtë botë gjithmonë do të ketë ëndrra që nuk realizohen dhe të dashur që s’bëhen dot bashkë.” M’u kujtua Branko Brankoviçi me atë fytyrën e madhe dhe atë shprehjen herë të pikëlluar e herë prej babaxhani. Të ketë dyshuar se Dara e ka dashur ndonjëherë atë bashkëstudentin? Ta ketë fashitur dhembjen tani?, pyesja veten. Natyrisht, do ta kishte të tmerrshme po ta humbiste njeriun e tij. Kushedi ç’do të ndiente dhe kushedi ç’do të bënte, sikur Darinkën... Më erdhi mirë që miqtë ishin bashkë dhe ndiheshin të lumtur.
Sidoqoftë, të thëna në një çast të papërshtatshëm, fjalët e mësueses sikur na rënduan. Sa kohë filmuam, Halimi foli a s’foli dy fjalë. Zinte me gishtërinj pjesën e ballit midis vetullave dhe, herë-herë, më hidhte një vështrim me atë ndjenjën e mërzisë e të mosdashjes për të qëndruar më gjatë.
Ai e ruajti këtë mërzi edhe duke vozitur makinën. Vetëm kur bëmë një copë rrugë, na tha:
- Të kishim pirë ujë, makar, kam etje.
M’u kujtua copa e mollës që kisha në xhep dhe e nxora.
- Dale, kam edhe unë një copë mollë, - tha Iliri. - Ma dha një plakë, kur dola të ndërroja kasetën. Edhe tha, ma ço selamin...
- Ah, po edhe mua dada Sutë ma dha, - thashë i habitur.
Për disa çaste, copat e mollës m’u lëkundën në shuplakë të dorës. Kushedi përse, ndjeva atë përhedhjen e mëparshme në muskujt e krahëve. Si pa dashur, zura t’i afroja dhe, kur copat u bashkuan në grusht, pashë Halimin që po më ndiqte në pasqyrë.
- Hë?- ia bëri.
- Është një mollë, - thashë, - dy pjesët përputhen. Hm, djali i mixhës Sabri, po u shihkemi prapë, - qesha.
Nuk bëzajti. Pak nga pak, shpatullat iu ngjeshën në sedilje, sikur po rehatohej për të fjetur. Pastaj i fryu nga dritarja asaj fijes së shkrepëses që mbante mes dhëmbëve dhe, si liroi gojën, ia mori me zë:
Mos e qaj me lot, moj dado
Mos e qaj me lot,
Se shkon moti i parë, moj dado
Porsi dita sot...
Makina shkonte me shpejtësi dhe, përpara, fusha dukej sikur vinte me vrull drejt nesh.

0 comments:

Post a Comment