(Çaste eseistike: Fjalimi i Aleksandër Xhuvanit në ceremoninë mortore të At Gjergj Fishtës. NGA ORATORIA SHQIPTARE), 14
Aleksandër Xhuvani (i lindur në Elbasan m ë14 mars 1880, vdes më 22 nëntor 1961) është një figurë tjetër madhore e arsimit shqip, e dijes dhe e gjuhësisë shqiptare. Madje, ai është marrë edhe me psikologji, pedagogji, me letërsi dhe me publicistikë. E kanë quajtur Mësues i Mësuesve. Duke botuar shkrime që nga viti 1905 e deri sa vdiq. Ai la trashëgim vepra si "Libri i gjuhës shqipe" 1924; "Njohuritë e para të sintaksës shqipe" 1925; "Fillimet e pedagogjisë didaktike" 1926; "Pestaloci" 1927, ; "Fillimet e psikologjisë 1933 wetj.
1.
Duke shkruar, ndër të tjera librin studimor "Fillime të stilistikës dhe të letërsisë së përgjithshme" bashkautor me Kostaq Cipo-n (i botuar në Tiranë, 1930, i ribotuar në Prishtinë më 1982), mbase, për herë të parë e në mënyrë më të plotë flitet edhe për aktin e të folurit. meqë ky tekst është udhërrëfyes për shkolla të mesme, për herë të parë nga ky autor lexuesi shqiptar mund të lexojë, ndër të tjera, për stilistikën që ka karakter retorik, për figurat retorike-stilsitike. E vërteta dhe të bukurit- janë dy kategori që e cilësojnë letërsinë, shprehjen e bukur. "Të bukurit parakupton një të shkruem a të folun të bukur, të cilin e fitojmë me studimin e veprave letrare... ", shkruan A. Xhuvani.
Kësisoj, ai spikat, te ky të folur, etikën dhe estetikën, apo lartësimin e idealit për gjith@çka të bukur në jetë, në shoqëri e në natyrë, mu ashtu sikundër këtë gjë e kërkonte edhe retorika antike.
Porse ai kishte prirje të rrallë të thurte dhe tekste flaimesh me vlerë. Vetëm gjatë vuiteve të fundit është bërë i ditur një fjalim i tij që ai e ka mbajtur me rastin e varrimit të At Gjergj Fishtës.
Se stili është vetë njeriu (Byfon, të cilin e citon edhe vetë Xhuvani), këtë na e shfaq te teksti praktik, sikundër është fjalimi i cituar. Vetëm njerëzit e ditur që e zotërojnë mjeshtërinë e shprehjes oratorike, sikundër ishte Aleksandër Xhuvani, mund ta shqiptojnë fuqinë e fjalës dhe urtinë e spikatur të vlerësim-gjykimit mbi njerëzit e shquar, sikundër ishte At Gjergj Fishta, apo për vepra monumentale, sikundër ishte "Lahuta e Malcis":
""Zotnij të ndershëm
Si vetëtimë u-perhap an’e kand të Shqipnisë lajmi i idhët i vdekjes së poetit t’onë kombëtar At Fishtës dhe e mahnitun mbetet sot mbarë bota shqiptare, tue kujtue emnin zâmadh t’auktorit të Lahutës së Malcisë, që ka këndue, si dikur Omeri, burrnin’e besën e fisit t’onë, që ka ndezë zemrat e Shqiptarëvet, si dikur Tirteu i vjetërsisë."
Duke shkruar, ndër të tjera librin studimor "Fillime të stilistikës dhe të letërsisë së përgjithshme" bashkautor me Kostaq Cipo-n (i botuar në Tiranë, 1930, i ribotuar në Prishtinë më 1982), mbase, për herë të parë e në mënyrë më të plotë flitet edhe për aktin e të folurit. meqë ky tekst është udhërrëfyes për shkolla të mesme, për herë të parë nga ky autor lexuesi shqiptar mund të lexojë, ndër të tjera, për stilistikën që ka karakter retorik, për figurat retorike-stilsitike. E vërteta dhe të bukurit- janë dy kategori që e cilësojnë letërsinë, shprehjen e bukur. "Të bukurit parakupton një të shkruem a të folun të bukur, të cilin e fitojmë me studimin e veprave letrare... ", shkruan A. Xhuvani.
Kësisoj, ai spikat, te ky të folur, etikën dhe estetikën, apo lartësimin e idealit për gjith@çka të bukur në jetë, në shoqëri e në natyrë, mu ashtu sikundër këtë gjë e kërkonte edhe retorika antike.
Porse ai kishte prirje të rrallë të thurte dhe tekste flaimesh me vlerë. Vetëm gjatë vuiteve të fundit është bërë i ditur një fjalim i tij që ai e ka mbajtur me rastin e varrimit të At Gjergj Fishtës.
Se stili është vetë njeriu (Byfon, të cilin e citon edhe vetë Xhuvani), këtë na e shfaq te teksti praktik, sikundër është fjalimi i cituar. Vetëm njerëzit e ditur që e zotërojnë mjeshtërinë e shprehjes oratorike, sikundër ishte Aleksandër Xhuvani, mund ta shqiptojnë fuqinë e fjalës dhe urtinë e spikatur të vlerësim-gjykimit mbi njerëzit e shquar, sikundër ishte At Gjergj Fishta, apo për vepra monumentale, sikundër ishte "Lahuta e Malcis":
""Zotnij të ndershëm
Si vetëtimë u-perhap an’e kand të Shqipnisë lajmi i idhët i vdekjes së poetit t’onë kombëtar At Fishtës dhe e mahnitun mbetet sot mbarë bota shqiptare, tue kujtue emnin zâmadh t’auktorit të Lahutës së Malcisë, që ka këndue, si dikur Omeri, burrnin’e besën e fisit t’onë, që ka ndezë zemrat e Shqiptarëvet, si dikur Tirteu i vjetërsisë."
2.
Duke e stolisur Fjalimin e tij me krahasime e epitete kumbuese, ai e quan Fishtën Homer të botës shqiptare, kurse kushtrimet artistike të Fishtës, i krahason me atë të Tirteut, një tjetër poet antik frymëzimesh të epërme.
Robert Ingersoll, një ndër oratorët më të shquar amerikanë gjatë shek XIX, thotë: "Imagjinata e ka shfaqjen e saj në trurin e njeriut, në të cilën i vë të gjitha skenat që qëndrojnë që nga agimi i qeshjes e deri te nata e lotëve, dhe në të cilën aktorët e saj paraqesin gënjeshtrën dhe të vërtetën gëzimin dhe pikëllimin, lumturitë sipërfaqësore dhe thellësinë e tragjikes të secilës jetë."
Dhe për t'i paraqitur, në krejt pak fjali, këto të vërteta e thellësi, këtë gamë të gjerë jetësore të veprës së Fishtës, nuk ishte e lehtë. Ja si reflekton në këtë ceremoni mortore, në epideiktikën e tij:
"Nji këto dy ideale, atdhedashtënija dhe ruejtja e gjuhës si dritën e synit, lavrimi e përparimi i saj kanë qenë polat, rreth së cilëvet shtrihej gjithë vepra e çmueshme e Fishtës. E s’ka kush tjetër veç neve arsimtarëvet që kemi pasë e kemi ndëpër duer edhe ua kemi mësue nxanësvet poezit’e tij, që e çmon mâ mirë veprën zâmadhe të Fishtës, e cila si nji far i math dritëdhanës ka ndriçue mendjen e djelmënisë s’onë, si nji Ungjill shkëndimath morali ka zbutë e ka edukue zemrën e saj."
Po qe se Shqipëria komuniste, do të kishte pasur vullnetin e mirë që të mos e anatemonte veprën e Fishtës, do të mjaftonte të merrej ky vlerësim i Xhuvanit; dhe jo vetëm i Xhuvanit, po edhe i Çabejit.
Duke e stolisur Fjalimin e tij me krahasime e epitete kumbuese, ai e quan Fishtën Homer të botës shqiptare, kurse kushtrimet artistike të Fishtës, i krahason me atë të Tirteut, një tjetër poet antik frymëzimesh të epërme.
Robert Ingersoll, një ndër oratorët më të shquar amerikanë gjatë shek XIX, thotë: "Imagjinata e ka shfaqjen e saj në trurin e njeriut, në të cilën i vë të gjitha skenat që qëndrojnë që nga agimi i qeshjes e deri te nata e lotëve, dhe në të cilën aktorët e saj paraqesin gënjeshtrën dhe të vërtetën gëzimin dhe pikëllimin, lumturitë sipërfaqësore dhe thellësinë e tragjikes të secilës jetë."
Dhe për t'i paraqitur, në krejt pak fjali, këto të vërteta e thellësi, këtë gamë të gjerë jetësore të veprës së Fishtës, nuk ishte e lehtë. Ja si reflekton në këtë ceremoni mortore, në epideiktikën e tij:
"Nji këto dy ideale, atdhedashtënija dhe ruejtja e gjuhës si dritën e synit, lavrimi e përparimi i saj kanë qenë polat, rreth së cilëvet shtrihej gjithë vepra e çmueshme e Fishtës. E s’ka kush tjetër veç neve arsimtarëvet që kemi pasë e kemi ndëpër duer edhe ua kemi mësue nxanësvet poezit’e tij, që e çmon mâ mirë veprën zâmadhe të Fishtës, e cila si nji far i math dritëdhanës ka ndriçue mendjen e djelmënisë s’onë, si nji Ungjill shkëndimath morali ka zbutë e ka edukue zemrën e saj."
Po qe se Shqipëria komuniste, do të kishte pasur vullnetin e mirë që të mos e anatemonte veprën e Fishtës, do të mjaftonte të merrej ky vlerësim i Xhuvanit; dhe jo vetëm i Xhuvanit, po edhe i Çabejit.
3.
Por jo!
As mesazhet e Xhuvanit, as vlerësimet e Çabejit, apo të Lasgushit, as vlerësimet e figurave të njohura botërore kushtuar Fishtës (si Jokli), nuk patën arritur ta preknin zemrën e ngurosur të komunistëve shqiptarë në urrejtjen ndaj Fishtës! Prandaj, ky Fjalim do parë në tri kontekste kohore: në kontekstin e kohës kur vdiq Fishta dhe ai po vlerësohej nga një figurë madhore intelektuale; në kontekstin e kohës së diktaturës, kur Xhuvani atëbotë vlerësohej edhe Mësues i Popullit (por kurrë nuk hoqi dorë nga vlerësimet e shqiptuara për Fishtën) dhe në kontekstin e kohës sonë, tashmë të çliruar dhe ku ky sistem i vlerave mund të vihet (dhe po vihet) në vendin e vet. Tashmë ky publik shqiptar nuk ka se për çka të hutohet, kundruall përsëritjes së akuzave të djeshme e të sotme, që përhapën gënjeshtra dhe përbaltosje. Dhe, posi Kuintiliani i dikurshëm, i cili ishte edhe pedagog, edhe orator, posi Sokrati që ligjëron vetëm të vërtetën kundruall lukunisë së shpifësve dhe gënjeshtarëve, Xhuvani Fjalën e tij të përmortshme e vë në shërbim të vlerave, në shërbim të të vërtetës.
"Nuk ka qenë pra Fishta për ne vetëm nji poet kombëtar epik, lirik, dramatik e satirik, por edhe nji edukator i rinisë s’onë. Nuk kanë mësue e shijue nxanësit e shkollavet t’ona vetëm artin e tij poetik, bukurin’e harmonin’e vargut, rrjedhshmnin’e dlirsin’e stilit e të gjuhës së tij, që âsht nji thesar i pashterun frazeologjije e leksikologjije të kulluet, por kanë thithë prej veprës së tij, si nji nektar të hyjnueshëm të bletës attike, idealet mâ të nalta të njerëzimit: urtinë, burrninë, besën, drejtësinë e dashuninë për të mirën, të bukurit, të drejtën e të vërtetën."
Lavdi dhe Lartësimi i fugurës së Fishtës nga ana e Xhuvanit, e kanë mbështetjen te themelet e fuqishme artistike, edukuese, atdhetare, gjuhësore, diturore të Fishtës, ashtu sikundër te kjo vepër brezat shqiptarë kanë brumosur idealet, dhe "urtinë, burrninë, besën, drejtësinë e dashuninë për të mirën, të bukurit, të drejtën e të vërtetën."
Emri i Fishtës te Fjalimi i Xhuanit është emër i Lumnisë së Shqipnisë: aty ku e mira, kënaqësia, gëzimi i thellë, idealet e larta, e gjejnë vatrën e tyre te vepra e Fishtës.
Por jo!
As mesazhet e Xhuvanit, as vlerësimet e Çabejit, apo të Lasgushit, as vlerësimet e figurave të njohura botërore kushtuar Fishtës (si Jokli), nuk patën arritur ta preknin zemrën e ngurosur të komunistëve shqiptarë në urrejtjen ndaj Fishtës! Prandaj, ky Fjalim do parë në tri kontekste kohore: në kontekstin e kohës kur vdiq Fishta dhe ai po vlerësohej nga një figurë madhore intelektuale; në kontekstin e kohës së diktaturës, kur Xhuvani atëbotë vlerësohej edhe Mësues i Popullit (por kurrë nuk hoqi dorë nga vlerësimet e shqiptuara për Fishtën) dhe në kontekstin e kohës sonë, tashmë të çliruar dhe ku ky sistem i vlerave mund të vihet (dhe po vihet) në vendin e vet. Tashmë ky publik shqiptar nuk ka se për çka të hutohet, kundruall përsëritjes së akuzave të djeshme e të sotme, që përhapën gënjeshtra dhe përbaltosje. Dhe, posi Kuintiliani i dikurshëm, i cili ishte edhe pedagog, edhe orator, posi Sokrati që ligjëron vetëm të vërtetën kundruall lukunisë së shpifësve dhe gënjeshtarëve, Xhuvani Fjalën e tij të përmortshme e vë në shërbim të vlerave, në shërbim të të vërtetës.
"Nuk ka qenë pra Fishta për ne vetëm nji poet kombëtar epik, lirik, dramatik e satirik, por edhe nji edukator i rinisë s’onë. Nuk kanë mësue e shijue nxanësit e shkollavet t’ona vetëm artin e tij poetik, bukurin’e harmonin’e vargut, rrjedhshmnin’e dlirsin’e stilit e të gjuhës së tij, që âsht nji thesar i pashterun frazeologjije e leksikologjije të kulluet, por kanë thithë prej veprës së tij, si nji nektar të hyjnueshëm të bletës attike, idealet mâ të nalta të njerëzimit: urtinë, burrninë, besën, drejtësinë e dashuninë për të mirën, të bukurit, të drejtën e të vërtetën."
Lavdi dhe Lartësimi i fugurës së Fishtës nga ana e Xhuvanit, e kanë mbështetjen te themelet e fuqishme artistike, edukuese, atdhetare, gjuhësore, diturore të Fishtës, ashtu sikundër te kjo vepër brezat shqiptarë kanë brumosur idealet, dhe "urtinë, burrninë, besën, drejtësinë e dashuninë për të mirën, të bukurit, të drejtën e të vërtetën."
Emri i Fishtës te Fjalimi i Xhuanit është emër i Lumnisë së Shqipnisë: aty ku e mira, kënaqësia, gëzimi i thellë, idealet e larta, e gjejnë vatrën e tyre te vepra e Fishtës.
(Prend Buzhala, 14 maj 2017)
********************************************************
********************************************************
Fjalimi i Aleksandër Xhuvanit në ceremoninë mortore të At Gjergj Fishtës
********************************************************
Fjalimi i Aleksandër Xhuvanit në ceremoninë mortore të At Gjergj Fishtës
"Zotnij të ndershëm
Si vetëtimë u-perhap an’e kand të Shqipnisë lajmi i idhët i vdekjes së poetit t’onë kombëtar At Fishtës dhe e mahnitun mbetet sot mbarë bota shqiptare, tue kujtue emnin zâmadh t’auktorit të Lahutës së Malcisë, që ka këndue, si dikur Omeri, burrnin’e besën e fisit t’onë, që ka ndezë zemrat e Shqiptarëvet, si dikur Tirteu i vjetërsisë.
E me të drejtë i kanë thanë Fishtës Tirteu i Shqipnisë, se sikurse ai me elegjit’ e tij ndezi zemrat e Spartanëvet për luftë, njashtû edhe epopeja e Lahutës, odet edhe elegjit’e Mrrizit të Zanavet e të poezivet të tjera kanë mbjellë në zemër të djelmnisë s’onë dashunin e pamasë për truellin e të parëvet dhe për gjuhën amtare.
Nji këto dy ideale, atdhedashtënija dhe ruejtja e gjuhës si dritën e synit, lavrimi e përparimi i saj kanë qenë polat, rreth së cilëvet shtrihej gjithë vepra e çmueshme e Fishtës. E s’ka kush tjetër veç neve arsimtarëvet që kemi pasë e kemi ndëpër duer edhe ua kemi mësue nxanësvet poezit’e tij, që e çmon mâ mirë veprën zâmadhe të Fishtës, e cila si nji far i math dritëdhanës ka ndriçue mendjen e djelmënisë s’onë, si nji Ungjill shkëndimath morali ka zbutë e ka edukue zemrën e saj.
Nuk ka qenë pra Fishta për ne vetëm nji poet kombëtar epik, lirik, dramatik e satirik, por edhe nji edukator i rinisë s’onë. Nuk kanë mësue e shijue nxanësit e shkollavet t’ona vetëm artin e tij poetik, bukurin’e harmonin’e vargut, rrjedhshmnin’e dlirsin’e stilit e të gjuhës së tij, që âsht nji thesar i pashterun frazeologjije e leksikologjije të kulluet, por kanë thithë prej veprës së tij, si nji nektar të hyjnueshëm të bletës attike, idealet mâ të nalta të njerëzimit: urtinë, burrninë, besën, drejtësinë e dashuninë për të mirën, të bukurit, të drejtën e të vërtetën.
Nuk jam unë, o burra, i premë sot që të mund të thuri imne për veprën lavdimadhe të At Fishtës. Âsht historija që ka për të zbukurue faqet e saj me emnin zâmath të tij; âsht letërsija e jonë që do të mburret për veprat e tij grat-plota e të pavdekshëme; janë Zanat e malevet t’ona, që ai ua përcillte vallet me lahutën e tij, që kanë me këndue me katrime kumbim-randa deri te froni i Empirit, veprën e kangatorit zâ-ambël të tyne; âsht djelmënija shqiptare që ka për t’u-ushqye e për t’u-vaditë me manën hyjnore të tij; së mramit âsht Shqipnija mbarë, Gegë e Toskë, malsi e qyteta, që do të kujtojnë, deri sa të ndrisë e diellit rrota, emnin e njenit prej bijvet të mëdhej të saj, që e deshi, e lavdoi dhe e nderoi për gjithë jetën.
Na të gjithë lavdimtarë të veprës së tij, shokë e nxanës të tij, të pikëlluem e të mallëngjyem thellë, kah kujtojmë veprat e tij, fjalët e ambëla e plot atdhedashtëni e këshillat e tij, le t’i lutemi Fuqimadhit Perëndi, që t’i caktojë pranë fronit nji vend të meritueshëm, si në kët dhe, prej kah të vijojë me i lutë për lumnin e Shqipnisë.
Shkoder 31 dhjetor 1940
Si vetëtimë u-perhap an’e kand të Shqipnisë lajmi i idhët i vdekjes së poetit t’onë kombëtar At Fishtës dhe e mahnitun mbetet sot mbarë bota shqiptare, tue kujtue emnin zâmadh t’auktorit të Lahutës së Malcisë, që ka këndue, si dikur Omeri, burrnin’e besën e fisit t’onë, që ka ndezë zemrat e Shqiptarëvet, si dikur Tirteu i vjetërsisë.
E me të drejtë i kanë thanë Fishtës Tirteu i Shqipnisë, se sikurse ai me elegjit’ e tij ndezi zemrat e Spartanëvet për luftë, njashtû edhe epopeja e Lahutës, odet edhe elegjit’e Mrrizit të Zanavet e të poezivet të tjera kanë mbjellë në zemër të djelmnisë s’onë dashunin e pamasë për truellin e të parëvet dhe për gjuhën amtare.
Nji këto dy ideale, atdhedashtënija dhe ruejtja e gjuhës si dritën e synit, lavrimi e përparimi i saj kanë qenë polat, rreth së cilëvet shtrihej gjithë vepra e çmueshme e Fishtës. E s’ka kush tjetër veç neve arsimtarëvet që kemi pasë e kemi ndëpër duer edhe ua kemi mësue nxanësvet poezit’e tij, që e çmon mâ mirë veprën zâmadhe të Fishtës, e cila si nji far i math dritëdhanës ka ndriçue mendjen e djelmënisë s’onë, si nji Ungjill shkëndimath morali ka zbutë e ka edukue zemrën e saj.
Nuk ka qenë pra Fishta për ne vetëm nji poet kombëtar epik, lirik, dramatik e satirik, por edhe nji edukator i rinisë s’onë. Nuk kanë mësue e shijue nxanësit e shkollavet t’ona vetëm artin e tij poetik, bukurin’e harmonin’e vargut, rrjedhshmnin’e dlirsin’e stilit e të gjuhës së tij, që âsht nji thesar i pashterun frazeologjije e leksikologjije të kulluet, por kanë thithë prej veprës së tij, si nji nektar të hyjnueshëm të bletës attike, idealet mâ të nalta të njerëzimit: urtinë, burrninë, besën, drejtësinë e dashuninë për të mirën, të bukurit, të drejtën e të vërtetën.
Nuk jam unë, o burra, i premë sot që të mund të thuri imne për veprën lavdimadhe të At Fishtës. Âsht historija që ka për të zbukurue faqet e saj me emnin zâmath të tij; âsht letërsija e jonë që do të mburret për veprat e tij grat-plota e të pavdekshëme; janë Zanat e malevet t’ona, që ai ua përcillte vallet me lahutën e tij, që kanë me këndue me katrime kumbim-randa deri te froni i Empirit, veprën e kangatorit zâ-ambël të tyne; âsht djelmënija shqiptare që ka për t’u-ushqye e për t’u-vaditë me manën hyjnore të tij; së mramit âsht Shqipnija mbarë, Gegë e Toskë, malsi e qyteta, që do të kujtojnë, deri sa të ndrisë e diellit rrota, emnin e njenit prej bijvet të mëdhej të saj, që e deshi, e lavdoi dhe e nderoi për gjithë jetën.
Na të gjithë lavdimtarë të veprës së tij, shokë e nxanës të tij, të pikëlluem e të mallëngjyem thellë, kah kujtojmë veprat e tij, fjalët e ambëla e plot atdhedashtëni e këshillat e tij, le t’i lutemi Fuqimadhit Perëndi, që t’i caktojë pranë fronit nji vend të meritueshëm, si në kët dhe, prej kah të vijojë me i lutë për lumnin e Shqipnisë.
Shkoder 31 dhjetor 1940
0 comments:
Post a Comment