Sunday, May 14, 2017

Prend BUZHALA: PARADIGMA HISTORIKE E NDËRGJEGJES SË LIRISË

(Çaste eseistike: Edikti i Milanos për liritë fetare,
i Konstantinit të Madh Ilir, i vitit 313.
NGA ORATORIA ANTIKE), 13
Kosntantini i Madh ilir dhe Edikti i tij i Tolerancës (viti 311, së bashku me perandorin Galeri, i cili po ashtu ishte ilir) dhe Legalizimit të krishterimit (viti 313) kanë rëndësi epokale për mbarë historinë botërore. Liria fetare është shenjë e IDENTITETIT EVROPIAN dhe themel i lirive dhe të drejtave njerëzore qe 1700 vjet! Vetëm me këtë edikt njihet LIRIA E INDIVIDIT (për shkak se nën paganizëm njeriu trajtohej me ligje shpesh edhe barbare: hedhja e foshnjave e të "tepërta" e "të dobëta" në humnerë a lumë, braktisja e pleqve të vdisnin diku të mënjanuar në mal, shitja e skllavit, i cili tani mëson se ekziston edhe diçka që quhet liri etj). Përdorimi i mosdhunës triumfoi si parim i ri historik: e njohur me emrin TOLERANCA FETARE. E trashëguar nga Konstantini i Madh (ashtu si u trashëgua nga ky edhe Flamuri i Skënderbeut), bashkëjetesa e tillë u bart edhe tek dy shekujt e fundit me emrin tolerancë proverbiale shqiptare...
Ai shpreh edhe SHEMBULLIN E KONVERTIMIT të tij nga një perandor pagan në një besimtar të krishterë, me rrugë paqësore e të vetëbindjes.
Kultura e tolerancës, e mbjellë nga Edikti i Milanos i vitit 313, si kulturë e civilizimit perëndimor, u përçua nëpër shekuj e mijëvjeçarë, deri në ditët tona. Dhe sot ajo kulturë antike, edhe konstantiniane, qëndron në themelet e gjithë kushtetutave moderne botërore. Në kohën kur Konstantini i Madh sundoi si perandor në Perandorinë Romake, në Iliri nuk kishte sllavë. Ata erdhën aty kah mesi i shekullit VI. Në fillim ata ishin shërbëtorë. Tunman shkruan: “Sllavët në vitin 548 dogjën Ilirinë”. Fromer shton se “Trysnia sllave solli ndrydhje të ilirëve. Hapësira dalmate e dardane u rrezikua shumë."
1.
Në emër të të krishterëve Ediktin e Tolerancës e kishte nënshkruar Konstandini i Madh, i cili me Ediktin e dytë (të Milanos), kodifikoi lirinë fetare. Këto edikte së pari paraqiteshin dhe lexoheshin para një forumi (në senat, në Dhoma të Senatit, në zyra të qeverisë, në tribunale...) dhe shpërndaheshin nëpër perandori. Edikti ka rëndësi epokale historike për Evropën dhe krishterimin botëror. Prandaj, po e trajtojmë, kësaj radhe, nga këndvështrimi retorik dhe i ideve e qëndrimeve të shprehura me stilin retorik.
Krishterimi u përndoq nga Perandoria romake për më shumë se treqind vjet! Krishterimi u përhap gjithnjë e më shumë pa përdorim dhune (sepse nuk kishte pushtet në dorë e as ushtri të veten, përpos organizimit klandestin) dhe e gjunjëzoi perandorinë më të fuqishme të kohës, pa asnjë betejë, pa shpatë dhe pa dhunë.
Te vepra "Konstantini i Madh nga Iliria" i autorit Michael Grant (i përkthyer nga Klodian Briçi, i publikuar nga Shtëpia Botuese "Bacchus", Tiranë 2004), thuhet:
"Ka shumë të ngjarë që, në vitin 313, në Mediolanum (Milano), Konstandini, bashkë me Licinin, të kenë arritur që ta kuptonin drejt gjendjen e krijuar (përndjekjet e të krishterëve edhe pas Ediktit të Tolerancës,P.B.), ndaj hartuan një listë të gjatë me udhëzime, a me këshilla, që ua dërguan përfaqësuesve të ndryshëm të provincave. Kjo listë, mbase bazuar në versionin e nxjerrë nga Licini, u përkthye nga Eusebi, ndërsa një tjetër u transkriptua nga Laktanti."
Edhe Tekstin e Edikitit ne e morëm nga ky vëllim (f. 179-180).
2.
Kur u shpall EDIKTI I TOLERANCËS (nga Konstanitini i Madh, më 311, të bashkëjetesës me paganët), krishterimi në Evropë shpalli se njerëzit duhet të përgatiten në tri vlera të tjera: në bashkëjetesë me të tjerët, në përqafimin e KONCEPTIT PËR LIRINË dhe të vlerave të saj, si dhe në pranimin e PLURALIZMIT (politik, fetar etj). Në disa cvilizime tjera, po ndodh ndryshe: nuk pranohet MENDIMI NDRYSHE, por VETËM NJË MENDIM SI "I VËRTETË", dhe mohimi i pluralizmit... Domosdo, edhe MOHIMI I LIRISË... Atëherë, nuk është e habitshme, pse edhe LIRIA KA ARMIQTË E SAJ dhe ideologjitë armiqësore kundër saj...
Në këtë Edikt thuhet:
"Duke qenë se ne e kuptuam që e drejta për të adhuruar nuk duhet mohuar, arritëm në përfundimin se secili që do të dojë të adhurojë në liri të plotë dhe në përputhje me gjërat e shenjta, atëherë do të lejohet të bëjë atë që i do zemra. Për disa kohë ne i kemi ndaluar të krishterët që të adhurojnë në liri sipas zakoneve të sektit të tyre..."
A janë të sakta këto fjalë, të cilave sot nuk mund t'u hiqet asnjë germë? Dokumenti gjendet te vepra e në Lactantius-it "De Mortibus Persecutorum" dhe te Eusebius "Historia e Kishës..." që të dy autorë të asaj periudhe e të njohur si njnerëz të letrave në Letërsinë antike romake. Konstantini i Madh i quajtur sipas shembullit historik të një epoke (si Aleksandri i Madh, apo si Gjergj Kastrioti që mban emrin Skënderbe). Nuk është e rastësishme pse pikërisht për këtë qëndrim kaq epokal të njohjes së lirisë, Konstantini, pas vdekjes së tij, së bashku me nënën Helenën, do të quhen më vonë Shën Kosntantini dhe Shën Helena. Laktanci (autori që ka ruajtur Ediktin) ishte retor (mësues i gojëtarisë) edhe i djalit të Konstantinit.
Teksti i Ediktit ka vlera sublime edhe në aspektin e shprehjes e të përshpirtërisë. Duket sikur ta kishte shkruar ndonjë shenjtor a ungjilltar, që po ia jepte Njerëzimit një Tjetër Kumt e jo një Luftëtar i Madh (por i cili përjetoi një vegim mistik me shenjën e kryqit, se me atë shenjë do t'i fitonte krejt betejat e ashtu edhe ndodhi!). Po përjetonte, sikundër thuhet METANOIA-n e tij (transformimin e brendshëm shpirtëror). Nuk është e rastësishme pse ky transformim bartte edhe adhurimet pagane (pushimi të dielën që e futi si rend botëror Konstantini, apo adhurimi ndaj diellit, si festë pagane, që u bart si festë e krishtlindjes).
3.
A po ia dhuronte njerëzimit një vetëdije të re historike, KREJTËSISHT I NDËRGJEGJSHËM (por me modesti ai aty fut dhe Galerin dhe Licinin), kudnruall një botëkupotimi të erënnjosur politeist:
"Kështu unë, Konstandin Augusti, bashkë me Licin Augustin, u takuam në Mediolanum Milano) për të diskutuar për gjithë ato çështje që lidhen ngushtë me paqen dhe sigurinë e mbarë shtetit, dhe mes gjërave të ndryshme që shqyrtuam, arritëm në përfundimin se nga vendimet që morëm, do të nxjerrin mësim e pjesa më e madhe e njerëzve, dhe jemi të vendosur, si kurrë më parë, që Hyjnisë së lartë t'i bëjmë nderimin që me të drejtë i takon, duke iu dhënë të krishterëve të drejtën për të adhuruar të lirë. Këtë e bëjmë me qëllim që Zoti i Madh, që e ka fronin në qiejt e epërmë [quicquid divinitatis in sede caelesti], të na ketë me sy të mirë dhe, që nga qielli i lartë, t'u japë bekime të shumta të gjithë atyre që do ta vënë veten nën sundimin e tij."
Bekimi dhe Paqja!
A nuk janë këto që të dyja vlera sublime e universale, me të cilat krejt bota e stome aspiron të jetojë në liri, në paqe dhe në harmoni?!
Por çka?!
A thua, të kota ishin këto mesazhe, këshilla kaq të urta, dhe ky përndriçim i përshpirtshëm të, si thuhet, të Shpirtit Shenjt?
Sikur njerëzimi nuk dëshiron të dëgjojnë dhe zhytet në luftëra edhe më të përgjakshme!
Njerëzimi lexon qe dymijë vjet këso porosish, por sikur nuk dëshiron t'i kuptojë ato dhe merr veprime krejt të kundërta!
Ky Edikt erdhi edhe në përkujtimin e 1700-vjetorit të legalizimit të krishterimit dhe trokiti edhe njëherë në ndërgjegjen e botës, si Frymë Hyjnore.
Por, a u pranua?
A nuk zhvillohet edhe sot kjo betejë në mes Paqes dhe Luftës, Të Keqes dhe Të Mirës, Lirisë dhe Robërisë?
Dhe, a nuk ekzistojnë brenda një religjioni monoteist, disa kisha (te të krishterët, që në Mesjetë luftuan kundër njëra-tjetrës) a disa sekte (tek islamizmi, të cilat ende përgjaken qe disa shekuj)?!
Do të ketë, gjithsesi, në të tri religjionet monoteiste, zëra të përndritshëm, që vijnë e na përcjellin mesazhe të tilla të bashkëjetesës fetare e njerëzore, si dikur që bashkëjetuan paganizmi politeist e religjioni monist i krishterë, si na e shpall Edikti:
"Ndaj, duke arsyetuar, arritëm në përfundim se për sa u përket të të krishterëve duhet të ndjekim një politikë të re. Me këtë ne nuk duam të themi se po u mohojmë të tjerëve lirinë për të adhuruar, sepse ne e dimë fort mirë se Hyjnia e Epërme (Summa Divinitas), të cilit ne i shërbejmë dhe i bindemi, do të na japë, me dashamirësi dhe dashuri të pamasë, gjithë gjërat për të cilat ne kemi nevojë."
Pikërisht pse proklamohet kjo bashkëjetesë e liri fetare, ne e ndërlidhim me vetëdijen e sotme moderne për LIRINË E NDËRGJEGJES.
Ende na thuhet që liria fetare dhe liria ndërgjegjes u arritën me Revolucionin Francez dhe me iluminizmin. Por ne e shohim se KËTO PARIME i ka shpallur Konstantini i Madh. Dhe, të shkojmë më tutje: po qe se LIRIA INDIVIDUALE proklamohet te ky Edikt si liri e ndërgjegjes, ku nuk ka shtete të krishtera, por liri të individit, atëherë, a nuk përkon kjo me parimet e sotme: se liria fetare është bindje personale?! Madje, edhe te Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut, e miratuar nga Asambleja e Kombeve të Bashkuara më 10 dhjetor 1948. art. 18), thuhet shprehimisht:
"Çdo person ka të drejtën e lirisë së mendimit, të ndërgjegjes dhe të fesë; kjo e drejtë nënkupton lirinë për të ndryshuar fenë ose bindjet si dhe lirinë për të manifestuar fenë ose bindjet, vetëm për vetëm apo bashkërisht, si në publik ashtu edhe privatisht nëpërmjet arsimit, praktikave, kultit dhe kryerjes së riteve."
Kurse Edikti i vitit 313 na thotë:
"Për më shumë, kur ju të shihni me sytë tuaj zemërgjerësinë që po tregojmë ndaj të të krishterëve, edhe ju duhet të veproni po kështu me lirinë që iu është dhënë, sepse liria e fesë është faktor i padiskutueshëm për paqen të cilën s'e duam vetëm për një çast, por për çdo kohë."
E pra, njerëzimi e bën betejën e tij të rëndë për të pushtuar hapësirat e lirisë autentike, qoftë ajo liria fetare dhe ajo shpirtërore, e, me radhë, krejt liritë tjera njerëzore (e lëvizjes, bindjes politike, organizimit, tubimit publik, banimit, votimit etj etj). Ja si na troket ky Zë i Ediktit, diku kah fundi, në situatën e përndjekjes së të të krishterëve:
"Ndaj, me anë të kësaj letre, duam që ju ta merrni vesh mirë se kushtet dhe gjendja e vështirë e të të krishterëve duhet të marrë fund njëherë e përgjithmonë. Ata do të mblidhen në mënyrë të pakufizuar dhe pa u shqetësuar nga askush.. Kështu, të krishterët do të gëzojnë lirinë që të ndjekin fenë e tyre, por pa i detyruar të tjerët dhe pa ndërhyrë në punët e tyre."
4.
Nëse bota e sotme demokratike gjithnjë e më shumë pikësynon themelet dhe zhvillimin e shoqërisë civile, pikërisht nëpërmes procesit përkatës të thellimit të karakterit shoqëror të vlerave qytetare; të subjektivizuara në sistemin e përgjithshëm të vlerave; atëherë vlerat e tilla të personaliteteve, sikundër do të nënvizonte mendimtari Thomas Carlyle, nuk mund të përvetësohen drejtpërdrejt, po duke u bërë “pronë” e të gjithëve, shëmbëlltyra shoqërore e nacionale e të cilit e gjen mishërimin a identifikimin e vet tek heroi kulturor a heroi historik.
Edhe figura e Shën Konstantinit na vjen e zgjuar nga lashtësia dhe vjen në kohën tonë si njëri ndër personalitetet qendrore të krishterimit, të kulturës e të qytetërimit evropian, nga njëra anë dhe si personalitet, veprimtaria historike, politike e ushtarake e të cilit bën pjesë edhe në botën shqiptare. Gjithsesi, edhe kësaj radhe, në kohët moderne, ashtu sikundër ishte ndër shekuj tek letrat ilire, arbërore e shqiptare, kjo figurë vjen për ta ndriçuar atë thënien e lashtë sokratiane të përjetësuar ndër shekuj: "Njih vetveten!", ashtu sikundër që figurat e Shën Jeronimit ilir, Niketë Dardanit etj na vijnë përballë hullive të shterpëzuara e të shtrofuara të historisë, që aq shpesh i kanë ngushtuar hapësirat e ekzistimit tonë, përballë paragjykuesve të ndryshëm të traditës së krishterë ilire, shpërfillësve e mohuesve të saj.
(Prend Buzhala, 13 maj 2017)
********************************************************
********************************************************
EDIKTI I MILANOS PËR LIRITË FETARE,
I KONSTANTINIT TË MADH ILIR, I VITIT 313
Duke qenë se ne e kuptuam që e drejta për të adhuruar nuk duhet mohuar, arritëm në përfundimin se secili që do të dojë të adhurojë në liri të plotë dhe në përputhje me gjërat e shenjta, atëherë do të lejohet të bëjë atë që i do zemra. Për disa kohë ne i kemi ndaluar të krishterët që të adhurojnë në liri sipas zakoneve të sektit të tyre...
Kështu unë, Konstandin Augusti, bashkë me Ldcin Augustin, u takuam në Mediolanum (Milano) për të diskutuar për gjithë ato çështje që lidhen ngushtë me paqen dhe sigurinë e mbarë shtetit, dhe mes gjërave të ndryshme që shqyrtuam, arritëm në përfundimin se nga vendimet që morëm do të nxjerrin mësime pjesa më e madhe e njerëzve, dhe jemi të vendosur, si kurrë më parë, që Hyjnisë së lartë t'i bëjmë nderimin që me të drejtë i takon, duke iu dhënë të krishterëve të drejtën për të adhuruar të lirë. Këtë e bëjmë me qëllim që Zoti i Madh, që e ka fronin në qiejt e epërm [quicquid divinitatis in sede caelesti], të na ketë me sy të mirë dhe, që nga qielli i lartë, t'u japë bekime të shumta të gjithë atyre që do ta vënë veten nën sundimin e tij.
Ndaj, duke arsyetuar, arritëm në përfundimin se për sa u përket të të krishterëve duhet të ndjekim një politikë të re. Me këtë ne nuk duam të themi se po u mohojmë të tjerëve lirinë për të adhuruar, sepse ne e dimë fort mirë se Hyjnia e Epërme [Summa DivinitasJ, të cilit ne i shërbejmë dhe i bindemi, do të na japë, me dashamirësi dhe dashuri të pamasë, gjithë gjërat për të cilat ne kemi nevojë.
Ndaj, me anë të kësaj letre, duam që ju ta merrni vesh mirë se kushtet dhe gjendja e vështirë e të të krishterëve duhet të marrë fund njëherë e përgjithmonë. Ata do të mblidhen në mënyrë të pakufizuar dhe pa u shqetësuar nga askush. Kështu, të krishterët do të gëzojnë lirinë që të ndjekin fenë e tyre, por pa i detyruar të tjerët dhe pa ndërhyrë në punët e tyre.
Për më shumë, kur ju të shihni me sytë tuaj zemërgjerësinë që po tregojmë ndaj të të krishterëve, edhe ju duhet të veproni po kështu me lirinë që iu është dhënë, sepse liria e fesë është faktor i padisktueshëm për paqen, të cilën s'e duam vetëm për një çast, por për çdo kohë. Ne dëshirojmë, me gjithë shpirt, që të gjithë njerëzit të adhurojnë dhe të besojnë atë fe që duan. Megjithatë, ju nuk duhet të keqkuptoheni. Ta kemi të qartë se me këtë që po bëjmë, ne nuk nënçmojmë asnjë fe a besim tjetër.
(Marrë nga vepra "Konstantini i Madh nga Iliria" i autorit Michael Grant, i përkthyer nga Klodian Briçi, i publikuar nga Shtëpia Botuese "Bacchus", Tiranë 2004, f. 179-180).

0 comments:

Post a Comment