AGRON GJEKMARKAJ: NOCIONI “MALOK” NË TRI KOHË

Në ligjërimin e përditshëm, në atë politik, mediatik, artistik dhe popullor, ndeshim jo rrallë nocionin “malok”.

Fjala malok është një epitet fyes, i cili për përdoruesit nënkupton ata banorë që vijnë në Tiranë nga Veriu i vendit, madje edhe ata që nuk vinë, por që jetojnë atje ku janë në punën e tyre.

Rrënjët e saj emotive janë të hershme dhe kanë origjinë politike.
Termi ka pësuar evoluimin e tij në varësi të sistemeve qeverisëse dhe lidershipit që i ka kryesuar ato. Ai shfaqet që në fazën e parë të organizimit të shtetit shqiptar, në periudhën e parlamentarizmit, 1920-1924, kur klika e kryesuar nga Eshref Frashëri shihte se si Partia Popullore dhe qeverisja e vendit çdo ditë e më tepër dominohej nga Ahmet Zogu.

Në fillim si luftë brenda llojit, Zogu pas shpine thirrej “maloku”, pastaj edhe një pjesë e kundërshtarëve të tij në emigrim i shtonin edhe nominativët “i pabesë”, “gjakatar”, “vrasës” etj. Me konsolidimin e pushtetit dhe shpalljen e Mbretërisë, Zogu do të qeveriste me të besuarit e tij, njerëz me temperament, si Tafe Kaziu, Osman Gazepi në rrethet e Jugut apo Lalë Krosi në Tiranë, të cilët do të akumulonin një lloj pakënaqësie që shfryhej me sharjet nën zë: “malokët”.

Dëshmi e një lloj antagonizmi ndërmjet gegëve dhe toskëve në këtë periudhë është edhe historia që lidhet me kryeveprën satirike të Fishtës, “Gomari i Babatasit”, të cilën poeti vendos ta shkruaj i nxitur nga një letër miqësore shpotitëse që kryetari i Parlamentit i dërgon, pasi e kishte mundur në një lojë shahu. Fishta i përgjigjet “Hë Toskë, Toskë, tash ke me e pa kush asht Gega” dhe fillon e shkruan “Gomarin”. Ndërsa Faik Konica, i cili i kishte shërbyer Zogut si ambasador për 13 vjet, nuk heziton që para këtij shërbimi e pas largimit nga pushteti, ndër të tjera, ta quajë një malok “të egër” e të “pacivilizuar”.

Termi, edhe për vetë natyrën e pushtetit të Zogut, si dhe nivelin mediatik të zhvillimit, ishte i kufizuar dhe përdorej vetëm në intimitet dhe kryesisht nga një klasë feudale nga Jugu, me pushtete të mëdha në kohë të Turqisë.
Ndërsa diktatura pati nevojë ekzistenciale të sajojë një armik të konturuar edhe gjeografikisht, një armik, prezenca e të cilit ishte një kauzë dhe mundësi kompaktësimi forcash për të ruajtur pushtetin e marrë dhunshëm. Këtë perceptim, të krijuar qysh në kohën e Mbretërisë, sistemi diktatorial e shndërron në doktrinë pushteti.

Ndarja ishte kaq e qartë, sa emisari anglez Xhuljan Emeri, tek kujton takimin e fundit me Abaz Kupin në vjeshtën e vitit 1944, shfaq habinë se ai krejt i qetë i thotë: “Deri tani qeverisëm ne gegët, tash asht radha e këtyre, e prapë do të vijë radha jonë”.

Kjo radhë krahinore ishte e pashpjegueshme për anglezin, por jo për Kupin, që pas 5 vitesh luftë, e njihte më së miri realitetin dhe tendencën. Komunistët nuk kërkuan bashkëjetesën se ajo i rrezikonte, por antagonizmin me çdo kusht. Thyerja ishte dramatike, dhe për ta jetike.

Gjithashtu, Veriu i konsideronte pushtues dhe jo si çlirimtarë komunistët, njësoj si italianët dhe gjermanët. Por, dhe vetë komunistët donin të shiheshin ashtu. Gjuha e propagandës konsideronte kryesisht Jugun përparimtar dhe Veriun reaksionar, të lidhur me “mbeturinat” e regjimit të vjetër, me klerin dhe kanunin.

Sa për ilustrim, lexuesi mund të lexojë komentet në media të njëfarë “profesoreje” në Universitetin e Tiranës, e cila edhe sot pohon pa asnjë hezitim dhe pa márre se Jugu “përparimtar” dhe “fitimtar” kishte të drejtën e vendosjes edhe të standardit gjuhësor!!!

Krahas represionit ushtarak, përpjekja e parë ishte që Veriu të shkëputej nga brendia e vet e shkëlqyer kulturore. Kjo traditë ishte e përfaqësuar nga kleri katolik me shkrimtarët e vjetër e modernë, filozofët, me shkollat, revistat e gazetat, si dhe me intelektualët laikë, që kishin bërë emër në vitet ’30 në Shkodrën si metropol kulturor. Shkollat u mbyllën, shkrimtarët dhe letërsia u ndaluan. Tradita u shpall heretike.

Kështu shqiptari verior konsiderohej pa trashëgimi dhe se duhej të kompleksohej negativisht prej saj. Ai është lëndë e parë për propagandën, është gjahu i saj si model i “njeriut të vjetër”, prej të cilit “njeriu i ri” duhej të merrte distancë kulturore, ideologjike e kombëtare.

Në kujtimet e At Zef Pllumit, “Rrno vetëm për me tregue”, rrëfehet se si rimodelohet “maloku” si koncept prej komunistëve, se si ai i blatohej urrejtjes partiake. Në kulturën zyrtare malësori, veriori, të përfshirë brenda “malokut”, zinin vendin e “nderit” si personazhe negative në letërsinë e realizmit socialist, në filmat, dramat, e madje edhe operat e baletet e tij. Qysh në dukje, emrat e personazheve, sipas një industrie detraktimi, duhej të shkaktonin ilaritet dhe përbuzje.

Mjaft të kujtojmë emra “diversantësh”, xhandarësh, apo zyrtarësh, si “Cubel Ndreca”, “Dash Cungeli”, “Pjetër Rrukakeqi” etj., për të kuptuar thelbin e shëmtisë përçarëse.

Vetë gjuha e ndaluar, dialekti geg, u lihej në gojë bujarisht personazheve negative, kryesisht priftërinjve, të cilët paraqiteshin gjithmonë imoralë, antishqiptarë, të ligj dhe, pse jo, edhe të shëmtuar.

Ndërsa “Ligori” apo “Stavri” ishin zakonisht sekretari i Partisë apo komandanti i kufirit që luftonin të keqen. Për ta bërë më të theksuar diferencën kompleksuese, Partia e “Punës” dërgonte grupe grash nga Smokthina, Bënça, Progonati, Çorrushi, Krutja etj. për të “emancipuar” gratë e Shkodrës, Lezhës, Krujës, për t’i “mësuar” të gatuanin, të mbanin “pastërti”, të qëndisnin.
I mësonin si të bëheshin edhe revolucionare të “mbara”, duke nënkuptuar që civilizimi vjen nga Jugu dhe prapambetja gjendej në Veri. Veriorët, që lejoheshim për të jetuar në Tiranë, numëroheshin me gishta, ndonëse Tirana në mënyrë sistematike për 46 vjet furnizohej me popullsi besnike nga Jugu i Shqipërisë dhe tiranasit autoktonë as mund të ankoheshin, por duhej të duronin edhe thumbat.

Një veriori i duhej një përpjekje apo fuqi imponimi disafishe për të arritur diçka në profesionin e tij në Tiranë. Administrata, në masën e saj më të madhe, kompozohej me prurje nga Jugu. Komunizmi ia doli të ndërtonte një diferencë dhe një marrëdhënie mosbesimi në raportet ideologjike ndërmjet Jugut dhe Veriut.

Ligjërimi i mediave në diktaturë, duke qenë totalisht i kontrolluar, në sipërfaqe përpiqej të përdorte një gjuhë të kamufluar në dukje korrekte, e cila në thelbin e saj stimulonte denigrimin e veriores, sepse detraktonte të gjitha vlerat referenciale që ndër shekuj vinin nga Veriu.

Rezervati njerëzor kryesor për të peshkuar armiqtë ishte kryesisht në Veri, burgjet e tmerrshme gjithashtu. Pas rënies së diktaturës, në kushtet e lirisë së shprehjes, shohim një rilindje të termit “malok”.

“Elitat” postkomuniste, të lidhura ngushtë me diktaturën, në kërkim të riciklimit politik dhe kulturor, janë gjeneratori i këtij nocioni dhe aspak populli i Jugut të vendit, i cili nuk shquhet për kurrfarë ksenofobie.

Shprehje të tilla me karakter social, si “maloku”, “na mbytën malokët”, “çeçenët”, ose të tjera të tipit “shiko se unë kam respekt për veriorët”, “jo të gjithë veriorët janë njësoj”, “ti je ndryshe”, “të vinin në Tiranë, por në mënyrë të kontrolluar apo të përzgjedhur”, duke nënkuptuar një superioritet qytetërimor, ndihen rëndom në Parlament, gazeta, TV, kafene dhe rrugë.

Ndonëse veriorët në Tiranë kanë ardhur me paratë e tyre, duke blerë shtëpi apo toka, dhe askujt nuk i kanë marrë vilën apo shtëpinë si në 1945-n, duke futur edhe dhitë në to, prapë duket se kjo gjë i shqetëson disa.

Gjithashtu, edhe pas ’90-s ndihej rezistenca kulturore shumë e fortë në emër të zgjedhjeve kulturore të së shkuarës, kur tentohej rehabilitimi i Fishtës, botimi dhe studimi i Koliqit, Harapit, Shantojës, Zadesë, Zorbës, Camajt, Pipës etj.
Një kastë e kohës së diktaturës, aktive në denigrimin e tyre, e gjithashtu aktive në periudhën postkomuniste me parulla të tipit “ndonjë gjë që kanë me vlerë mund të botohet” ose “mund të jetë bërë ndonjë gabim i vogël”, kërkonin legjitimim për veprimet e tyre, por shprehin edhe frikën e ballafaqimit dhe të ekspozimit si “gjenocidistë” në kulturë. Në thelb, gjithçka lidhej me ndryshimin politik dhe lidershipin politik, me terrenin e humbur dhe dëshirën për ta rifituar.
Nocioni “malok” shprehte gjendjen emocionale të trashëguar nga komunizmi në kushtet e lirisë së shtypit, si një strategji komunikimi për të ndikuar politikisht në zonat më urbane të vendit. Në vitin 1997 thyerja mori nota dramatike me stimulime politike të tipit “po vijnë malokët” “po na pushtojnë çeçenët”.

Deri aty mbërrihej, sa ndonjë politikan hidhte në tryezat e gazetarëve propozime të tipit “malokët duhet të hyjnë me vizë në Tiranë”. Një program aktual mjaft popullor humori zgjedh emra të tillë si “Gjin”, “Kolë”, “Pashuk” etj., për të nxitur të qeshurat e publikut të tij, si dhe përdor dendur termin “malok”, duke u shfaqur si zëdhënës të një “realiteti shqetësues”.

E thjeshtë! Humoristët, si dhe ajo pjesë e publikut, e marrin klishenë të mirëqenë nga e kaluara. Kështu duket sikur kinse i ekspozojnë shoqërisë një problem të madh, “fenomenin e malokëve” si anakronikë, të rrezikshëm për emancipimin, progresin dhe vetë demokracinë.

Ky mentalitet bartet edhe sot në funksion të politikës dhe ushqehet prej saj. Krahinorizmi në politikë dhe në shtet ngjall paragjykime, komplekse e ndasi të pashërueshme, dhe është primitivizëm atavik. Një gjë është e sigurt që sot nocioni “malok” ka prapavijë ideologjike dhe kushdo që e përdor e identifikon përdoruesin si nostalgjik të diktaturës, si përçarës, si antikosovar dhe natyrisht jo “misionar” i civilizimit. Male dhe malësorë Shqipëria ka pasur dhe ka shumë.
E vërteta është se të tillë, në kuptimin e mirëfilltë, ka më shumë Jugu i vendit, për shkak të vetë gjeografisë, e cila e ka bekuar Jugun me një reliev të mrekullueshëm malor dhe me banorë që po aq mrekullisht janë përshtatur me jetën në male. Male dhe malësorë ka po ashtu edhe Veriu i Shqipërisë.

Ndërsa “malokët” janë krijesa të një shtrese impotente sociale, e cila në pamundësi për të kuptuar dhe për të pranuar energjinë e jashtëzakonshme kulturore, ekonomike, politike dhe patriotike, që ka buruar dhe buron nga malet e Shqipërisë dhe qytetet e tij, është përpjekur për denigrimin e saj përmes etiketimit dhe përbuzjes.

Në qoftë së në rrethana të caktuara historike kjo përbuzje ka rezonuar me interesat antishqiptare dhe ka gjetur mbështetje prej tyre, tash duket se historia e ka bërë punën e saj të mrekullueshme: Malësorët e Veriut dhe të Jugut janë prezentë dhe përballë tyre, stereotipi mjeran i “malokëve”, bashkë me autorët e tij, duket se nuk ka se ku të struket më.