Aleksandër Herzen: Mendimi Oriental

Orienti nuk ka patur shkencë,ajo jeton në imagjinatën dhe nuk e prek kurrë një stabilitet të mjaftueshëm për t’u vendosur qartë në mendimin e saj të paktën për t’u zhvilluar shkencërisht ku ajo vetë përhapet shumë në hapsirën e pafund, dhe që nuk mund të arrijë të përcaktojë veten.Orienti shkëlqeu nga një jetë e gjallë,ku mbi të gjitha sheh larg,por vetë njeriu e humb dhe zhduket në këtë vezullim.Azia është e disaharmonishme nga kontrastet,ajo në asnjë anë nuk njeh asnjë masë dhe në asgjë,masa atje është një kusht kryesor i një evolucioni harmonik.

Jeta e popujve të orientit në të kaluarën ka qenë një thërmim i frikshëm në këtë përmbysje ku vetë jeta është në një prehje të angësht nga përsëritjet monotone.Njeriu oriental nuk e ka patur ndërgjegjen e dinjitetit,dhe kështu ai është si një skllav i përulur në pluhur nën një despot të harbuar.Mendimi i tij është shumë modest ose shumë kryelartë ku herë -herë e tejkalon natyrën,dhe herë herë e njeh dinjitetin human për t’u zhytur në shtazëri.Mirëpo  jeta religjioze dhe gnostike e aziatikëve është e plotë nga një veprim i ethshëm dhe nga një heshtje e zymtë,ky është një besim i pamasë dhe i pafund se të njëjtat koncepte janë nga një thellësi e habitshme ose nga një budallëk foshnjarak.

Lidhjet midis individit dhe sendit nga mendimi i jetërsohet një forme të përcaktuar,dhe më së fundi mendimi oriental është i një forme të figurshme nga imazhet dhe alegoritë,nga racionalizmi shumë i përpiktë (si tek kinezët) dhe nga një poezi grandioze ku imagjinata nuk i njeh kufizimet( si tek hindutë).

Orienti kurrë nuk ka mundur që të japë mendimin e tij në një formë të vërtetë,këtë nuk kanë mundur ta bëjnë sepse ata kurrë nuk e kanë njohur fundin e gjërave përmes arsyes,dhe kjo nuk i bën ata që të ëndërrojnë imazhe të ndryshme.Sa i përket shkencës natyrore ata nuk duhet të mendojnë se koncepti oriental tek natyra drejtohet nga panteizmi shumë i përciptë që e përbuz absoluten në botën natyrale.Përmes kaosit,legjendave dhe miteve,imagjinatave monstruoze që e kanë parë shkëlqimin  përmes momenteve të mendimit të ndritur që mahnit shpirtin,kështuqë imazhet e një hiri të mrekullueshëm i bën që t’i blejnë mirë gabimet që e mbajnë për një kohë të gjatë në shpirt dhe në sharmin e tyre...

Pjesë e shkëputur nga libri "Ese të zgjedhura filozofike"

Përshtati në gjuhën shqipe: Kujtim Stojku